اعتماد آفرینی
یکی دیگر از عوامل برقراری ارتباط مؤثر اعتماد آفرینی است. هرچه ارتباط پیچیده تر باشد اهمیت این موضوع بیشتر میشود تلاش در این مهم باعث نزدیک تر شدن دیدگاههای دو طرف و در نتیجه قابل پذیرش بودن سخنان
89
است به طوری که میان افزایش عناصر اعتماد آفرین و افزایش پذیرش مخاطب رابطه مستقیم وجود دارد.
از جمله عناصر اعتماد آفرین رازداری استفاده از عناصر مورد توافق صداقت و راستگویی معرفی خود و پایبندی به عهد و پیمان است. در ادامه به برخی از موارد اعتماد آفرین با استفاده از احادیث رضوی اشاره میشود.
رازداری
یکی از ارزشهای دینی دخیل در ارتباط اثر بخش رازداری است. بدون شک این مقوله خاص در برقراری و تداوم ارتباط پایدار نقش درخور توجهی دارد. در کتب علوم ارتباطات که در زمینه مهارتهای ارتباط مؤثر نگارش یافته اند خودافشایی را به عنوان یکی از مهارتهای ارتباط اثربخش آورده اند.(1) ۱ . هارجی و دیگران مهارتهای اجتماعی در ارتباطات میان فردی، صص ۲۷۱ -۲۹۴ ) خودافشایی در حد متعارف و معقول به ویژه در آغاز گفتگو و برای جستجوی نقاط مشترک و تشویق مخاطب به خودافشایی متقابل مطلوب است. طبق آموزه های قرآنی در مواردی همچون افشای اسرار خودی در نزد دشمنان مانند آیات :
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا يَأْلُونَكُمْ خيالاً وَدُّوا مَا عَنِتُمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَ ما تُخْفَى صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ قَدْ بَينَا لَكُمُ الْآيَاتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ " (2) ۲ . آل عمران ۱۱۸ )
ای کسانی که ایمان آورده اید از غیر خودتان دوست
90
و] همراز مگیرید آنان از هیچ نابکاری در حق شما کوتاهی نمیکنند آرزو دارند که در رنج بیفتید. دشمنی از لحن و سخنشان آشکار است و آنچه سینه هایشان نهان میدارد بزرگتر است. در حقیقت ما نشانه ها ای دشمنی آنان را برای شما بیان کردیم اگر تعقل کنید.
أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَ لَمَّا يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَ لَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لَا رَسُولِهِ وَ لَا الْمُؤْمِنِينَ وليجَةً وَ اللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ .(1) ۱ . توبه ۱۶ )
آیا پنداشته اید که به خود واگذار میشوید و خداوند کسانی را که از میان شما جهاد کرده و غیر از خدا و فرستاده او و مؤمنان محرم اسراری نگرفته اند معلوم نمی دارد؟ و خدا به آنچه انجام میدهید آگاه است.
بر رازداری تأکید و به عبارت دیگر خودافشایی مذموم شده است. حتی بر اساس بعضی آیات پافشاری در افشای این نوع اسرار مذموم شمرده شده است.(2) ۲ حجرات ٫ ۱۲ )
در فرهنگ رضوی به تبع فرهنگ دینی این خصوصیت از نشانه های مؤمن قلمداد میشود امام رضا برای مؤمن سه خصوصیت ذکر میکند که از آن جمله رازداری است :
91
لَا يَكُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً حَتَّى يَكُونَ فِيهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ سُنَّةٌ مِنْ رَبِّهِ وَ سُنَّةٌ مِنْ نَبِيِّهِ وَ سُنَّةٌ مِنْ وَلِيِّهِ فَأَمَّا السُّنَّةُ مِنْ رَبِّهِ فَكِثْمَانُ سِرِّهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ) وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ نَبِيِّهِ فَمُدَارَاةُ النَّاسِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَمَرَ نَبِيَّهُ لا بِمُدَارَاةِ النَّاسِ فَقَالَ خُذِ الْعَفْوَ وَ أَمُرُ بِالْعُرْفِ وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ وَلِيْهِ فَالصَّبْرُ فِي الْبَأْسَاءِ وَ الضراء.»
مؤمن دارای ایمان نخواهد بود تا آنگاه که در او سه خصلت باشد؛ یکی از خدا و دیگری از پیغمبر و سوم از امام اما سنت خداوند پوشیدن اسرار است پروردگار می فرماید :
عالمُ الْغَيبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ
و اما سنت پیغمبر مدارا با مردم است زیرا خداوند متعال پیغمبر خود را به مدارا با مردم امر کرده و فرموده است:
خذ العفو و أمر بالعرف
و اما سنت امام صبر و شکیبایی در مشکلات است. (1) ۱. کافی، ج ۲، ص۲۴۱؛ اخبار و آثار حضرت رضاعه، بی تا، ص ۴۳۲ )
92
استفاده از عناصر مورد توافق
استفاده از عناصر مورد توافق طرفین را در مناظرات حضرت رضا نیز میتوان دید این متغیر به ویژه در ارتباطات پیچیده بیشتر مورد توجه است. در مذاکرات مهم برای بسته نشدن باب مذاکرات معمولاً بر این موضوع تأکید فراوان میشود.
برای مثال در مناظره حضرت با جاثلیق وی به مأمون میگوید من چگونه با مردی احتجاج کنم که وی با مردی و کتابی که من آنها را قبول ندارم محاجه میکند؟(1) ا. التوحيد، ص ۴۲۰؛ اخبار و آثار حضرت رضاء ، ص ۵۹۹ )
امام رضا در جواب جاثلیق می فرماید ای نصرانی اگر به انجیل تو با شما احتجاج کنم به نبوت حضرت رسول الله اقرار میکنی؟
در فرازی دیگر از مناظره که جاثلیق برای اثبات نبوت پیامبر اکرم لا دو شاهد از غیر مسلمانان تقاضا کرد امام رضا به سخنان یوحنای دیلمی به عنوان شاهد مورد قبول مسیحیان استناد میفرماید(2) همان) و به مدد احاطه جاثلیق به متون مقدس فرازهایی از انجیل را به عنوان شاهد مثال به وی یادآور می شود. (3) . همان، ص ۴۲۱ )
صداقت و راست گویی
بدون شک فردی که مشهور به صداقت و راستگویی است سخنش بهتر مورد پذیرش قرار میگیرد و ارتباطش اثر بخش تر از کسی خواهد بود که
93
خلاف این صفت را دارد امام رضاعت در حدیثی از پدرانش از پیامبره روایت میکند
لَا تَنْظُرُوا إِلَى كَثْرَةِ صَلَاتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ وَ كَثْرَةِ الْحَجِّ وَ الْمَعْرُوفِ وَ طَنْطَنَتِهِمْ بِاللَّيْلِ وَ لَكِنِ انْظُرُوا إِلَى صِدْقٍ الْحَدِيث وَ أَدَاءِ الأَمَانَة. (1) 1. عيون اخبار الرضا عليه، ج ۲، ص ۵۱ )
فریب کثرت صلاة و صیام و حج کسی را نخورید و کثرت عبادت و شب زنده داری کسی شما را فریب ندهد بنگرید به راستگویی و ادای امانت او و اگر کسی دارای این صفات شد، قابل اعتماد است.
نکته بارز در شیوه برخورد امام رضا با گروههای مختلف چه در مناظره ها و چه در برخورد با خلیفه و یارانش صداقت در برخورد است. دشمنان حضرت به ویژه بعد از قبول ولایت عهدی و نیز در مناظره با گروه های مختلف اعم از زنادقه و اصحاب ادیان که بعضاً با سطح علمی و آمادگی بالا به میدان میآمدند به خوبی میزان صداقت و راستگویی امام را مورد مداقه قرار میدادند تا در صورت لزوم از آن ضد ایشان بهره ببرند. ولی هیچ گونه گزارشی از دروغ و بی صداقتی از ایشان در منابع فریقین ذکر نشده است. صداقت ایشان در گفتار و حق گویی حتی به گفته بزرگانی مانند خواجه اباصلت هروی موجب کینه مأمون و نهایتاً شهادت ایشان شد. (2) ۲. همان، ص ۲۳۹ )
94
سخن نیکو گفتن
سخن نیکو راندن در قرآن کریم تعبیر به قول معروف شده است:
وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفًا (1) ۱ نساء ۵ )
و با آنان سخنی پسندیده بگویید.
یا
وَ إِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبِي وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً (2) ۲ همان ۸ )
و هر گاه خویشاوندان یتیمان و مستمندان در تقسیم ارث | حاضر شدند چیزی از آن را به ایشان ارزانی دارید و با آنان سخنی پسندیده گویید.
سخن معروف علاوه بر اینکه از عوامل برقراری ارتباط مؤثر است یکی از پیش نیازهای بسیاری از این عوامل نیز هست؛ به طوری که سخن نیکو حتی میتواند جایگزین مؤکداتی مانند انفاق شود
قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَدَى وَ اللَّهُ غنى حليم " (3) بقره ٫ ۲۶۳ )
گفتاری پسندیده در برابر نیازمندان و گذشت از اصرار و تندی آنان بهتر از صدقه ای است که آزاری به دنبال آن باشد و خداوند بی نیاز بردبار است.
95
سخن نیکو مورد تأکید علم بلاغت نیز هست به طوری که یکی از خصوصیات کلام بلیغ استفاده نکردن سخنران از کلمات رکیک است(1) ۱ جارم و مصطفی امین البلاغة الواضحة، ص ۹. )
که دلالت بر استفاده از سخن نیکو دارد. همچنین در علم منطق نیز یکی از استدراجات به حسب مخاطب را نیکو سخن گفتن و سخن محترمانه گفتن با او ذکر کرده اند. (2) ۲ مظفر، محمدرضا، المنطق، ص ۴۲۱ )
در حدیثی امام رضا از قول جدش امام حسین می فرماید:
حضرت رسول به جز در مواردی که احتیاج داشت سخن نمی گفت و با مردم با محبت رفتار میکرد و با سخنان خود موجبات الفت را فراهم می ساخت و هرگز مطلبی را که موجب نفرت مردم باشد بر زبان جاری نمی کرد. (3) عيون اخبار الرضاء الناد، ج ۱، ص ۳۱۸ )
البته سخن نیکو و شایسته خصوصیاتی چند دارد که از آن جمله میتوان به مواردی چون شیوایی و رسایی،(4) ۴ ایروانی، جواد، مهارت گفتگو، ص ۳۲ ) عفت و سلامت کلام،(5) همان، ص ۳۴ ) نرمی و ملایمت در عین قاطعیت و شفاف بودن(6) ۶ همان، ص ۳۵ ) و در نهایت استواری و سنجیدگی کلام(7) همان، ص ۳۷ ) اشاره کرد.
96
این روش در فرهنگ رضوی جایگاهی ویژه دارد یکی از این موارد را میتوان به برخورد امام با برادرش عباس که به شیوه نامناسبی شکایت ایشان را به قاضی مدینه برد بیان کرد امام با نهایت محبت در جواب کار زشت وی میفرماید ای برادر میدانم تو از بابت قرضهایی که داری ناراحت شده ای و این سر و صداها را به راه انداخته ای حضرت بعد از آن متوجه سعید شد و گفت در این مورد به من کمک کنید و ببینید عباس چه مقدار قرض دارد قرضهای او را میپردازم و او را راحت میکنم.»(1) ۱. کافی، ج ۱، ص ۳۱۶. )
گوش دادن پویا
یکی از مهارتهای ارتباط مؤثر هنر خوب گوش دادن است.(2) معجزه ارتباط و ان ال پی، ص ۸۷ )این روش می تواند تغییر فراوانی در شخصیت مخاطب ایجاد کند.(3) همان) این نکته در رفتار معصومین الله نیز بسیار به چشم میخورد؛ به طوری که حتی مشرکین در تمسخر پیامبر به ایشان لقب «اذن» می دادند:
وَ مِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِي وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ . (4) ۴ توبه، 61)
و از ایشان کسانی هستند که پیامبر را آزار میدهند و میگویند او زود باور .است بگو گوش خوبی برای
97
شماست به خدا ایمان دارد و سخن مؤمنان را باور میکند و برای کسانی از شما که ایمان آورده اند رحمتی است و کسانی که پیامبر خدا را آزار می رسانند عذابی پردرد در پیش خواهند داشت.
امام رضا در قسمتی از حدیثی که پیامبر را توصیف میکند، می فرماید:
.... إِذَا الْتَفَتَ الْتَفَتَ جَمِيعًا... جُلُّ نَظَرِهِ الْمُلَاحَظة. (1) 1. عيون اخبار الرضا عليه، ج ۱، ص ۳۱۷. )
هر گاه به طرف کسی توجه میکرد با همه جهاتش متوجه آن کس میشد... تمام نگاهش از روی دقت بود.
این مسئله نشان از گوش دادن پویای پیامبر به مخاطب است.
سر کشد گوش محمد در سخن
کش بگوید در نبی حق هو أذن
سر به سر گوش است و چشم است این نبی
تازه زو ما مرضع است او ما صبی (2) ۲ مثنوی معنوی، دفتر سوم، ص ۳۴۸ )
در منش رضوی به ویژه در مناظره های حضرت گوش دادن به سخنان طرف مقابل از ویژگیهای ارتباطی امام رضا است. برای مثال در مناظره با اصحاب ادیان ایشان با حوصله تمام از اول صبح به سخنان ایشان گوش میداد و سپس پاسخ میگفت؛ به طوری که مدت مناظره تا اذان به طول
98
می انجامید و امام به دلیل فرارسیدن نماز مناظره را ترک میکرد. (1) الثاقب في المناقب، ص ۱۹۳. )