مثبت نگری

در فرایند ارتباط معانی مختلفی درون مخاطب شکل میگیرد. بنا بر باور بعضی از دانشمندان علوم ارتباطات اجتماعی معنا در کلمات نیست بلکه در ذهن مخاطب و نیازمند به تفسیر است و در فرایند تفسیر آن عواملی همچون بافت و شرایط سخن و گرایشها و فضای ذهنی گوینده نقش دارند. از این رو دو طرف ارتباط همواره یکدیگر را تفسیر میکنند.(1) ۱ ارتباطات میان فردی روان شناسی تعامل اجتماعی، صص ۷۳ ۷۴ ) این تفسیر می تواند با نگرشهای مثبت یا منفی در مقابل یکدیگر قرار گیرند.

در آموزه های دینی ضمن تأکید بر مثبت نگری به مسلمانان توصیه شده است که همواره بهترین تفسیر را از سخنان یکدیگر داشته باشند. امام رضا به نقل از اجداد مطهرش تعبیری زیبا از این خصیصه اخلاقی دارد. در این تعبیر ایشان یک خصلت از ده خصلتی را که موجب کمال عقل است تلقی مثبت از افراد میداند. (2) تحف العقول، ص ۴۴۳. )

در فرهنگ رضوی، یک خصلت از ده خصلتی که موجب کمال عقل است تلقی مثبت از افراد بیان شده است:

لَعَلَّ خَيْرَ هَذَا بَاطِنٌ وَ هُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ خَيْرِى ظَاهِرٌ وَ هُوَ شَرٌّ لِي وَ إِذَا رَأَى الَّذِي هُوَ خَيْرٌ مِنْهُ وَ أَتْقَى تَوَاضَعَ لَهُ ليلحق بهِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِك فَقَدْ عَلَا مَجْدُهُ وَ طَابَ خَيْرُهُ وَ حَسَنَ ذكرهُ وَ سَادَ أَهْلَ زَمَانِهِ. (3) همان)

هر گاه به شخصی برخوردی که از تو پست تر به نظرت آمد با خود بگو خیر این مرد آشکار نیست و او از برایش بهتر است و خیر من ظاهر است و این برایم شر است و هر گاه کسی را که بهتر از او هست مشاهده کرد برای او تواضع میکند تا خود را به او برساند و چون چنین کرد شکوهش والایی گیرد و خیرش پاکیزه شود و نامش نیکو گردد و بر مردم روزگارش سروری و سیادت کند. (1) به نظرم از این فراز از حدیث چیزی جز مثبت اندیشی استنباط نمی شود. ده صفت این حدیث برای اخلاق مدیران حائز اهمیت است. )

همچنین این مطلب را از این سخن امیر المؤمنین علی میتوان دریافت :

ضَعُ أَمْرَ أَخِيكَ عَلَى أَحْسَنِهِ... وَ لَا تَظُنَّنَّ بِكَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخِيكَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِي الْخَيْرِ مَحْمِلاً. (2) ۲ کافی، ج ۲، ص ۳۶۲؛ همان ترجمه مصطفوی، ج ۴، ص ۶۶؛ هر چند امیر المؤمنین که در یکی دیگر از سخنانش اشعار دارند که اگر فساد بر اهل زمانه غالب شد و نیز در مواجهه با دشمن حسن ظن جایز نیست ( نهج البلاغه، حکمت (۱۱۴)

هر کاری که از برادر دینی تو سر زند آن را به بهترین وجه آن حمل کن... و هیچ گاه به سخنی که از دهان برادرت بیرون آید گمان بد مبر، در صورتی که برای آن سخن محمل خوبی می یابی.

در قرآن کریم نیز در آیه شریفه

إِنَّ الَّذِينَ جَاؤُ بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ لَا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَكُمْ بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اكْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ وَ الَّذِي تَوَلَّى كَبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عَظِيمٌ لَوْ لَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً وَ قَالُوا هذا افک مُبين (1) ۱. نور ٫ ۱۱ -۱۲ )

در حقیقت کسانی که آن بهتان داستان افک] را در میان آوردند دسته ای از شما بودند. آن تهمت را شری برای خود تصور مکنید بلکه برای شما در آن مصلحتی بوده است. برای هر مردی از آنان که در این کار دست داشته همان گناهی است که مرتکب شده است و آن کس از ایشان که قسمت عمده آن را به گردن گرفته است عذابی سخت خواهد داشت.  چرا هنگامی که آن بهتان را شنیدید، مردان و زنان مؤمن گمان نیک به خود نبردند و نگفتند این بهتانی آشکار است؟

نیز فحوای آیه ۳۰ سوره بقره :

وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قالُوا أَتَجْعَلُ فِيها مَنْ يَفْسِدُ فيها و يسفك الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ (2) و همچنین آيه شريفه:« يا أيها الذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كثيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَ لا يغتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً أَيحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يأكل لَحْمَ أَخِيهِ ميتاً فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ » حجرات (۱۲) بر این نکته اشعار دارد.)

و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت من در زمین جانشینی خواهم گماشت فرشتگان گفتند آیا در آن کسی را میگماری که در آن فساد انگیزد و خون ها بریزد؟ و حال آنکه ما با ستایش تو تو را تنزیه میکنیم و به تقدیست میپردازیم. فرمود من چیزی میدانم که شما نمی دانید.

ذیل جریان خلقت آدم به ضمن نهی از منفی نگری و تقبیح آن نقل سیره عملی انبیای الهی مبنی بر تلاش برای ارائه دید مثبت از اطرافیان خود جالب توجه است که این موضوع را میتوان از جریان برخورد حضرت لوط با افراد قومش هنگامی که به قصد عملی زشت به خانه وی آمده بودند(1) ۱. هود ٫ ۷۸ -۸۴ ) یا جریان برخورد حضرت یوسف با برادرانش به نیکویی مشاهده کرد؛(2) ۲. یوسف ٫ ۹۰ و ۱۰۰ ) برخوردی که به جای شعله ور تر کردن کینه و عداوت به تلاش برای برقراری ارتباطی اثر بخش با طرفین منجر میشد که ناشی از نگرش مثبت آن حضرت نسبت به برادرانش بود.

از طرف دیگر سوءظن چه بسا میتواند به بیماری روانی منجر شود که در بعضی از اوقات حتی عناصر مثبت را به منفی تفسیر کند و قرآن کریم نیز این خصیصه را یکی از ویژگیهای اهل نفاق تلقی میکند. (3) يحْسَبُونَ كلَّ صَيحَةٍ عَلَيْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُم ؛ منافقون/ ۴)