علت بروز گرایشها و انشعابهای مختلف در شیعیان 

مذهب شیعه که هسته مرکزی آن در زمان خود رسول خدا به وجود آمد شالوده آن طبق تعالیم عالیه پیامبر گرامی اسلام به دست توانای امیر المؤمنين السلام ریخته شد و پس از آن به وسیله فرزندان معصومش نشو و نما کرد از روز رحلت رسول خدا تا حدود قرن سوم هجری گرفتار نقیه بود و شیعیان نمی توانستند آشکارا عقاید خود را اظهار نموده و شاگردان مکتب علی السلام غالبا در تبعید و یا زندان به سر برده اند و گاهی نیز به دست دژخیمان بنی امیه و خونخواران جنایتکار تاریخ به قتل رسیده اند. مذهب شیعه در اثر تعلیمات اساسی پیشوایان بزرگ دینی خود و اصول عاقلانه که در آن وجود داشت. خیلی زود پیشرفت کرد و نفوذی ریشه دار و عمیق در ملتهای گوناگون نمود تا بدان جا که رفته رفته در درباریان خلفای بنی عباس و اطرافیان و حواشی سلاطین زمان نیز رسوخ کرده، طرفداران محکمی پیدا کرد که آنها در باطن شیعه بوده و مخفیانه از این مذهب ترویج می کردند. کار محدودیت و فشار نسبت به شیعه و پیشوایان بزرگوار آنان روز بروز سخت تر و دشوارتر میشد تا بدان جا که ائمه اطهار شدیدا تحت نظر بودند و از زمان امام رضا علام و حتی قسمت عمده زمان امامت خویش را در زندان سپری فرمودند همین امر باعث مشکلاتی برای شیعیان و سوء استفاده مخالفان اهل بیت برای پیشبرد مقاصدشان شد. با توجه به همین مسئله به اجمال میتوان علت پیدایش گرایشهای و فرقه های مختلف میان شیعیان را این گونه برشمرد. برخی در پی فرصت میگشتند تا به نام امام یا نایب امام گروهی را به دور خود جمع کرده از آنها استفاده ببرند. اظهار عقاید گوناگون و تفسیرهایی که برخی از شیعیان کوتاه فکر در اثر دسترسی نداشتن به امام درباره تعالیم دین میکردند و به نظر خود مطالب را به غلط تأویل و تفسیر و گاهی آنها را به غلو و جبر و تفویض و امثال این عقاید باطل می کشاند. دشمنان سرسخت شیعه که در کمین بودند تا با نشر اکاذیب و جعل اخبار و نسبت دادن آنها به ائمه اطهار مذهب شیعه را آلوده ساخته و تفرقه و اختلاف میان آنها ایجاد کنند.

صص 116-115

مقابله با انحرافات و انجام اصلاحات فکری و دینی

در دوران امامت امام رضا سلام به واسطه تلاش و مجاهدت علمی اخلاقی و فرهنگی ائمه تا حدودی انحرافات فکری و اخلاقی بی شمار که یکی از شاخص ترین و مشهورترین عناصر معرف عصر امویان است کاسته شده اما مسائل دیگری پیش روی جهان اسلام قرار گرفته است. درگیری های امویان و عباسیان و علویان شرایطی را برای ائمه فراهم کرد تا در این ضمن ارزشها نشر یابد و انحرافات زدوده شود و به واسطه سازمان وکالت و تربیت شاگردانی گرانمایه گستره شیعیان افزایش یاید و نیز شبکه ارتباطی آنان با ائمه وضعیت بهتری پیدا کند. البته پس از استقرار عباسیان شرایط تا حدی بر ائمه الله و شیعیان سخت میشود که برخی سختیهای این دوران را از ظلم و جنایات بنی امیه بیشتر میدانند اما در هر حال گسترش قلمرو سرزمینهای اسلامی خصوصا در زمان هارون و مأمون و آغاز نهضت ترجمه ورود افکار و عقاید انحرافی و التقاطی و شکل گیری فرقه های مذهبی و سیاسی از ویژگی های شاخص این عصر است. دوران امام رضا سلام از نظر علمی، اجتماعی و سیاسی بسیار حساس بود از دوره امام صادق اسلام با زمینه سازی ائمه قبل با توجه به مقتضیات زمانی و مکانی توجه به مسائل علمی افزایش یافت و اگر به احادیثی که از این امام باقر اسلام و امام صادق لام نگاه دقیق و علمی شود و نیز آثار شاگردانشان مورد تتبع قرار گیرد، روشن می شود که مبانی بسیاری از علوم توسط ائمه بیان شده است. در این عصر که بیان مسائل کلامی و عقلی و فلسفی پر رونق بود و جریاناتی مانند معتزله و اشاعره بحثهای کلامی خود را داشتند و از سوی دیگر با ورود آرای فلاسفه یونانی و طرح شبهات جدید دفاع از اسلام اهمیت ویژه ای یافت. از این رو امام رضا م ۱، پس از دوران حکومت حضرت علی و به طور خاص پس از دوران امام حسین ، ائمه از جریان سیاسی و حکومتی آن دوره حذف می شوند و فعالیت ایشان در قالب دیگری بروز و نمود می باید ضمن مقابله با انحرافات دستگاه خلافت عباسی و بیان مواضع اصولی امامت و ولایت، در جبهه علمی هم تمرکز ویژه ای داشتند تا از مکتب شیعه در برابر فرق انحرافی و شبهات موجود دفاع کنند. در واقع اگر بخواهیم مجاهدت علمی امام رضا سلام در نشر معارف و اصلاحات فکری و اعتقادی به نوعی دسته بندی کنیم با اندکی تساهل میتوان گفت که مباحث علمی و عقیدتی امام سلام پیش از دوران ولایت عهدی بر محور رد شبهات رفع اختلافات درون دینی و اشاعه معارف مکتب اهل بیت و تشیع سامان یافته بود اما با نگاهی به مناظرات حضرت با مخالفان مسلمان و غیر مسلمان در دوره ولایت عهدی این مطلب روشن می شود که بنا بر مقتضیات خاص جایگاه ولایت عهدی و نیز شرایط اجتماعی سیاسی آن دوران شاخصه دفاع از اسلام در مقابل مکاتب و مذاهب انحرافي و التقاطى که از سرزمین های غیر اسلامی یا آثار فلاسفه و اندیشمندان غیر مسلمان نشات گرفته بودند بسیار پررنگ تر بوده است. البته چنین تقسیم بندی فقط از باب ارائه برای مخاطب و تقریب به ذهن است و واضح است که کلام و علم امام هم در این دسته بندی ها نمی گنجد. علم و دانش آن حضرت مشهورتر از آن است که بیان شود و حضرت به خاطر کثرت علم به «عالم آل محمد شهرت داشته اند از اباصلت هروی نقل شده که أَنَّ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ لم كَانَ يَقُولُ لِبَنِيهِ هَذَا أَخُوكُمْ عَلَى بْنُ مُوسَى عَالَمُ آلِ مُحَمَّدٍ فَاسْأَلُوهُ عَنْ أَدْيَانَكُمْ وَ احفظوا ما يقول لكم » (مجلسی، ۱۴۰۳: ۱۰۰٫۴۹). حضرت موسی بن جعفر السلام به فرزندان خود میفرمود این برادر شما علی بن موسى الرضا عالم آل محمد است در مسائل دینی به او مراجعه کنید و هر چه گفت قبول نمائید. هر چند که به گمان برخی پس از مجالس مناظره ای که در خراسان به دستور مأمون برپا شد علم و دانش امام سلام بر همگان آشکار شد اما باید توجه داشت مقام علمی امام رضا پیش از عزیمت ایشان به خراسان نیز مورد توجه خاص و عام قرار داشت و سفر به خراسان و جلسات مناظره به خواست خداوند به محفلی برای خوار شدن و اعتراف مخالفان اهل بیت تبدیل شد. از حضرت نقل شده

كُنتُ أجلس في الرَّوْضَةِ وَالْعُلَمَاءُ بِالْمَدِينَة مُتَوَافِرُونَ فَإِذَا أَعْيَا الْوَاحِدُ مِنْهُمْ عَنْ مَسْأَلَةِ أَشَارُوا إِلَى بِأَجْمَعِهِمْ وَ بعثوا إلى بالمسائل فأجيب عنها » (مجلسی، ۱۴۰۳: ۱۰۰٫۴۹). در حرم پیامبر اکرم ﷺ می نشستم دانشمندان مدینه اجتماع میکردند هر کدام در مسأله ای فرو می ماندند تمام اشاره به من میکردند و پیش من میفرستادند جواب آنها را میدادم. به نظر میرسد در شرایط اجتماعی و سیاسی که دشمنان اهل بیت علیه ایشان فعالیت می کردند و حتی دوستداران ایشان دچار برخی انحرافات شده بودند امام رضا به اهتمام خاصی در جهت تبیین مذهب حقه شیعه و رفع شبهات داشتند. امام سلام بخشی از ظلم مخالفان و گمراهان را این گونه بر می شمرند يَا ابْنَ أَبِي مَحْمُودٍ إِنَّ مُخَالِفِينَا وَضَعُوا أَخْبَاراً في فضائلنا وَجَعَلُوهَا عَلَى ثَلَاثَةِ أَقْسَامٍ أَحَدُهَا الْغُلُوُّ وَ نَانِيهَا التَّقْصِيرُ في أَمْرِنَا وَ ثالثهَا التَّصْرِيحُ بمثالب أعدائنا فَإِذَا سَمِعَ النَّاسُ الْغُلُوَّ فِينَا كَفَرُ وا شِيعَتَنَا وَنَسَبُوهُمْ إِلَى الْقَوْلِ بِرُبُوبِيَّتِنَا وَإِذَا سمعوا التقصير اعتقدُوهُ فِينَا وَإِذا سمعوا مثالب أعدائنا بأسمائهم تلبونا بأسمائنا ..». (صدوق، ۱۳۷۸ ۳۰۴٫۱). ای ابن ابی محمود مخالفین ما سه نوع خبر در فضائل ما جعل کرده اند -۱ غلو -۲- کوتاهی در حق ما ۳- تصریح به بدی های دشمنان ما و دشنام به آنان و وقتی مردم اخبار غلو آن دسته را می شنوند. شیعیان ما را تکفیر میکنند و میگویند شیعه قائل به ربوبیت ائمه خود میباشد و وقتی کوتاهی در حق ما را میشنوند به آن معتقد میشوند و وقتی بدیهای دشمنان ما و دشنام به آنان را می شنوند ما را دشنام می دهند. علاوه بر این دشمنیها و انحرافات گسترش قلمرو سرزمینهای اسلامی ورود افکار بیگانگان ترجمه آثار افکار فلاسفه و دانشمندان یونانی و نیز عدم تقید خلفای عباسی به شریعت و احکام سبب شکل گیری انحرافات عقیدتی زیادی در جامعه مسلمین شده بود در این شرایط امام رضا السلام در دو بخش به اصلاحات فکری و دینی پرداختند. نخست رد عقاید باطل و منحرف و سپس بیان افکار و اعتقادات صحیح و اصولی امام رضا سلام با رد عقایدی که خدا را جسم تصور میکردند شیخ صدوق، ۱۳۷۸: ۱۱۷٫۱) یا رد عقاید جبریه و مفوضه و بیان صحیح مسئله جبر و اختیار شیخ صدوق ۱۳۷۸: ۱۲۴٫۱) لعن تحريف کنندگان کلام پیامبر شیخ صدوق (۱۳۷۸ : ۱۲۶٫۱) لعن غلاة و كافر دانستن آنان شیخ صدوق ۱۳۷۸: ۲۰۳٫۲ در مقابل انحرافات فکری و عقیدتی به وجود آمده ایستادند. باید توجه داشت کلام و بیان علمی حضرت محدود به مباحث نظری و اعتقادی صرف نبود و ایشان دستوراتی را برای برخورد شدید با منحرفان و جلوگیری از گسترش این عقاید باطل می فرمودند. به عنوان نمونه حضرت در برخورد با کسانی که قائل به جبر هستند (جبریه) می فرمایند: مَنْ زَعَمَ أَنَّ الله تعالى يُخبرُ عِبَادَهُ على المعاصي أو يُكَلِّفُهُمْ مَا لا يُطِيقُونَ فَلَا تَأْكُلُوا ذَبِيحَتَهُ وَلَا تَقْبَلُوا شَهَادَتَهُ وَلَا تُصَلُّوا وَرَاءَهُ وَلَا تُعْطُوهُ مِنَ الزَّكَاةِ شَيْئًا » (شیخ صدوق، ۱۳۷۸: ۱۲۴٫۱). کسی که گمان میکند که خداوند جبر میکند بندگان خود را به معاصی یا اینکه تکلیف ما لا یطاق میکند ایشان را ذبیحه او را نخورید و شهادت او را قبول نکنید و عقب او نماز نکنید و چیزی از زکات به او ندهید. همانطور که گفتیم امام رضا السلام در عین رد انحرافات به بیان اصول اساسی و اعتقادی اسلام اهتمام داشتند و در این زمینه میتوان به تفسیر آیات قرآن ، بیان احکام نماز، طهارت، روزه، زکات حج، نکاح، طلاق، حدود دیات، قضا و شهادت جهاد ارث و...) و نشر احادیث اشاره کرد که مصادیق بی شماری برای آن وجود دارد و در منابع بسیاری در مورد آن بحث شده است. البته با توجه به گستردگی سرزمینهای اسلامی در محظوریت بودن امام رضا سلام در ارتباط با شیعیان زمینه سازی برای غیبت ایشان بخشی از بیان احکام و عقاید را به اصحاب خاص واگذار کرده و شیعیان را به سوال از آنان راهنمایی می فرمودند.

صص 133-130
صص 116-115، 133-130