تعیین تعداد فرزندان حضرت رضا علیه السلام 

بدان که درباره تعداد فرزندان حضرت رضا علیه السّلام دو قول وجود دارد.

اول ، فرمایش شیخ بزرگوار مفید (ره) که در کتاب ارشادش نوشته

ص224

است حضرت رضا عليه السّلام هنگام شهادتش فرزندی که ما از آن آگاه باشیم به غیر از امام جواد علیه السّلام نداشته است و مضی علی بن موسى الرضا عليهما السلام ولم يترك وَلَداً نَعْلَمُهُ إِلَّا ابنه الامام بَعدَه ابا جعفر محمد بن علي عليه السلام (ارشاد مفید، صفحه ۳۱۶) و سنّ مبارک امام جواد علیه السلام در آن زمان هفت سال و چند ماه بوده است

تعداد فرزندان حضرت رضا علیه السلام

ولی بزرگان علمای اسلامی قول شیخ مفید را نپذیرفته اند و به آن چند جواب داده اند که به طور خلاصه به آنها اشاره میگردد. جواب اول: بنای شیخ مفید در این کتاب بر اختصار است چنانچه خود آن بزرگوار در صفحه ی آخر کتابش به این مطلب اشاره فرموده است و لذا آن چه را که در کتب طولانی دیگران هست در این کتاب نیامده است که از جمله ی آنها همین مطلب مورد بحث ما است.

جواب دوم : مضمون عبارت شیخ مفید این است که امام رضا (ع) هنگام شهادتش به جز امام جواد (ع) فرزند دیگری نداشته است ممکن است آن حضرت فرزندان دیگری داشته است که قبل از شهادت امام رضا (ع) یا به شهادت رسیده اند و یا به اجل طبیعی خود از دنیا رفته اند.

جواب سوم این است که شیخ مفید به طور قطع و یقین نفرموده است که امام رضا (ع) غیر از امام جواد (ع) فرزند دیگری نداشته است. بلکه نفی علم از خودش نموده است. به جمله ی (ولم يترك ولداً نعلمه دقت فرمائید.

ص225

و این کلام شیخ مفید منافات ندارد با این که دانشمندان دیگر اسلامی بر اثر تفحص بیشتر برای امام رضا عليه السّلام غیر از امام جواد عليه السلام فرزندان دیگری را پیدا کرده باشند و در کتاب هایشان نوشته باشند

جواب چهارم این است که کنیه ی مشهور حضرت رضا عليه السلام ابوالحسن است اگر امام رضا علیه السّلام غیر از امام جواد عليه السلام فرزند دیگری نداشته است باید این کنیه غلط باشد و می بایست کنیه ی آن حضرت ابا محمد باشد نه ابو الحسن و حال آنکه آن بزرگوار در زمان حیات و زندگانی خودش به این کنیه معروف بوده است و در ضمن مطالب آینده خواهد آمد که نام یکی از فرزندان آن بزرگوار حسن است و به همین مناسبت آن حضرت را ابالحسن و ابوالحسن نامند.

جواب پنجم : آن چیزی است که از اقوال مورّخین و علمای بزرگ اسلامی نقل میگردد و بنابر آن حضرت رضا علیه السلام دارای چندین فرزند پسر و یک دختر بوده است که این مطلب گفتار شیخ مفید (ره) را رد می کند.

اسامی فرزندان حضرت رضا علیه السلام

و ذکر نام بعضی از علمای بزرگ اسلامی که برای امام رضا عليه السلام اولاد متعدد نوشته اند.

 اول ، علامه ی بزرگوار علی بن عیسی اربلی که از مفاخر علمای شیعه در قرن هفتم هجری بوده است در کتاب ارزنده کشف الغمه چنین نوشته است فرزندان حضرت رضا علیه السّلام پنج پسر و یک دختر بوده است که نام های آنان چنین است.

ص226

۱- محمد قانع امام جواد عليه السلام) ۲- حسن -٣- حسین ۴- جعفر ۵ ابراهيم - عایشه و یا فاطمه) (كشف الغمه جلد ۲ صفحه ۲۶۷)

و نیز این بزرگوار پس از چند سطری از حافظ عبد العزيز اخضر جنابذى نقل کرده است که امام رضا علیه السّلام دارای پنج پسر و یک دختر بوده است به نامهایی که گذشت. (كشف الغمه جلد ۲ صفحه ۲۶۷)

دوم ، علامه ی ربانی مرحوم ملا احمد مقدس اردبیلی (ره) در کتاب ارزشمند حديقة الشيعه چنین نوشته است.

امام رضا علیه السلام دارای پنج پسر بوده است به نام های ۱- ابو جعفر محمد بن على (ع) ۲- حسن - حسين - جعفر -۵ ابراهیم و امام رضا علیه السلام یک دختر داشته است که مقدس اردبیلی نام آن بانوی محترمه را نیاورده است (حديقه الشيعه جلد ۲ چاپ تهران انتشارات کلی صفحه ۶۳۹) 

سوم ، عواض بحار علوم اهل البيت علامه مجلسی (ره) در کتاب ارزشمند بحار الانوار چنین نوشته است امام رضا علیه السلام دارای پنج پسر و یک دختر بوده است به نامهای -۱- محمد قانع -۲- حسن - جعفر ۴ ابراهيم ۵ حسین -- عایشه و یا فاطمه) (بحار الانوار جلد ۴۹ صفحه ۲۲۱ و ۲۲۲)

مرحوم مجلسی به سه طریق این شش اولاد را برای امام رضا عليه السلام نقل کرده است یکی از طریق عبدالعزیز بن اخضر که در كشف الغمه ذكرش آمده بود و دیگری از طریق محمد بن طلحه و سوم از

ص۲۲۷

طريق ابن خشاب (بحار الانوار، جلد ۴۹ صفحه ۲۲۱ و ۲۲۲)

چهارم ، نویسنده ی کتاب شریف و ارزشمند تذكرة الائمه که پیرامون تاريخ ائمة معصومين عليهم السّلام و به فارسی نوشته شده است چنین آورده است حضرت رضا علیه السّلام دارای شش اولاد بوده است به نام های ۱ امام محمد تقی -۲- حسن - حسين - جعفر -۵ ابراهیم ۶ عایشه و یا فاطمه) (كتاب تذكرة الائمه، آخر باب دهم صفحه ۱۵۹)

توضیحاً متذکر میگردد که نویسنده کتاب تذکرة الائمه را بعضی مرحوم باقر ابن محمدتقی لاهیجی از بزرگان علماء قرن یازدهم هجری است میدانند و بعضی او را از شاگردان مرحوم علامه مجلسی میدانند اما گروهی نیز معتقدند که این کتاب نوشته ی خود علامه مجلسی می باشد.

و نسخه ای چاپی از این کتاب که در نزد این حقیر میباشد در ابتداء و انتهای این کتاب آن را از علامه مجلسی (ره) دانسته است در هر حال فرقی نمی کند چون این دو بزرگوار هر دو از بزرگان و محققین دانشمندان شیعه هستند.

پنجم ، علامه ی بزرگوار مرحوم محمدرضا امامی مدرس معروف به خاتون آبادی در کتاب ارزشمند جنات الخلود که تا تاریخ تحریر این اوراق پنجاه مرتبه به چاپ رسیده است چنین نوشته است به قول اصح حضرت رضا علیه السّلام پنج پسر و یک دختر داشته است بدین تفصیل ۱ - محمد قانع -۲- حسن مکنی به ابی محمد - جعفر ۴- ابراهیم ۵ حسین

ص۲۲۸

- عایشه و یا فاطمه (جنات الخلود صفحه ۳۳)

ششم ، ابن جوزی در کتاب تذکرة الخواص چنین نوشته است: امام رضا علیه السّلام دارای چند اولاد بوده است -1- محمدتقی ابو جعفر که امام بوده است -۲- ابو جعفر - ابو محمد حسن -۴- ابراهیم ۵ و یک دختر داشته است که نویسنده نامی از آن نیاورده است. (مسند الرضا (ع)، جلد ۱ صفحه ۱۴۱)

هفتم ، در کتاب رشحات الفنون نوشته است حضرت رضا (ع) دارای چندین اولاد بوده است به نامهای :

۱- امام محمد تقی -۲- ابو جعفر اكبر - ابو جعفر اصغر ۴- ابو محمد حسن - ابراهيم - حسین و آن بزرگوار یک دختر نیز داشته است. (مسند الرضا (ع)، جلد ۱ صفحه ۱۴۲) هشتم ، در کتاب تاریخی و ارزنده ی حبیب السیر چنین آمده است به قول اکثر ارباب خبر آن امام عالی گهر حضرت رضا علیه السلام پنج پسر و یک دختر داشته است.

که اسامی آنان بدین ترتیب است.

 ۱- امام محمد تقى -۲- حسن - جعفر - ابراهيم -۵ حسین ۶- عایشه و یا فاطمه و قبر امام زاده حسین در قزوین است. (حبيب السیر چاپ اسلامیه، جلد ۲ صفحه ۹۱)

نهم ، علامه ی بزرگوار سید جعفر آل بحرالعلوم در كتاب تحفة العالم چنین نوشته است قول اصح آن است که حضرت رضا علیه السلام دارای پنج پسر و یک دختر بوده است به نامهای -۱- محمد قانع امام جواد (ع) ۲ حسن - حسين - جعفر -۵ ابراهیم -6 عایشه و یا فاطمه، سپس این

ص229

عالم بزرگوار نوشته است که مرقد مطهر امام زاده ابراهیم  فرزند حضرت رضا علیه السّلام در قوچان زیارتگاه مؤمنین است و دارای حرم و گنبد و و رواقهای مجلل و باشکوه میباشد. (بحار الانوار، جلد ۴۸ چاپ اسلامیه، صفحه ۳۲۰)

قابل توجه این است به خاطر اهمیت فوق العاده ی این کتاب و عنایت خاص علماء و محققین به این کتاب خلاصه ای از آن در آخر جلد ۴۸ بحار چاپ شده است.

 دهم ، شیروانی در کتاب بستان السياحة نوشته است: امام رضا عليه السلام دارای چند اولاد بوده است

۱- امام محمد تقی -۲- حسن - حسين - ابراهيم ۵- عايشه و يا فاطمه) (بستان السياحة، صفحه ۱۵۵)

یازدهم ، عمیدالدین حسینی نجفی در کتاب بحر الانساب مشجر نوشته است ابونصر بخاری گفته است که ابوالحسن على بن موسى الرضا (ع) دارای چند اولاد بوده است

1- اباجعفر محمدتقی - حسن - حسين - جعفر -۵ ابراهيم -۶- عایشه (بحر الانساب مشجر، صفحه ۱۵)

دوازدهم، آقای حسین عمادزاده اصفهانی در کتاب چهارده معصوم در فصل زندگانی امام رضا علیه السّلام چنین نوشته است: حضرت رضا علیه السلام پنج پسر و یک دختر داشته است به نام های ۱- امام محمد تقى ٢- حسن --- حسين - جعفر - ابراهيم - عایشه بعد مینویسد

ص230

حمد الله مستوفی قبر حسین را در قزوین دانسته است. (چهارده معصوم عماد زاده جلد مربوط به حضرت رضا(ع)، صفحه ۱۴۱) 

سیزدهم، شبراوی در کتاب اتحاف و ابن حجر در کتاب صواعق نوشته اند امام رضا علیه السّلام دارای پنج اولاد پسر و یک دختر بوده است به نامهای ۱ محمد قانع -۲- حسن - حسين -- جعفر ۵- ابراهیم ۶- عايشه (مدرک فوق صفحه ۱۴۲)

چهاردهم، در كتاب نور الابصار (شبلنجی) نیز اولاد حضرت رضا عليه السلام پنج پسر و یک دختر دانسته است به نامهای -١- امام محمدتقی ۲- حسن - حسين - جعفر -۵- ابراهیم ۶- عایشه (ناسخ احوالات امام رضا (ع) چاپ اسلامیه، جلد ۳، صفحه ۱۵۵)

 پانزدهم ، نویسنده ی کتاب کنز الانساب چنین نوشته است امام رضا علیه السّلام دارای هفت اولاد بوده است بدین ترتیب:

 ۱- امام محمد تقی -۲- هادى -3- يعقوب - حسن - ابراهيم -۶- فضل ۷ جعفر (كتاب كنز الانساب)

شانزدهم، نویسنده ی کتاب بحر الانساب چنین نوشته است

حضرت رضا علیه السّلام دارای چند اولاد بوده است ۱- امام محمد تقی ۲- هادى -3- يعقوب - حسن - ابراهيم ۶- فضل ۷- جعفر (بحر الانساب صفحه ۱۹۲) 

هفدهم ، حمد الله مستوفی در کتاب تاریخ گزیده نوشته است:

 امام رضا علیه السّلام دارای پنج پسر و یک دختر بوده است و امام زاده حسین فرزند حضرت رضا عليه السّلام در قزوین مدفون است و حرمش

ص۲۳۱

زیارتگاه مؤمنین و صالحین میباشد. (تاریخ گزیده، صفحه ۲۰۵) 

هيجدهم ، ابن شهر اشوب نوشته است در مرو مسجدی است به نام مسجد زرد که امام رضا علیه السّلام در آن مسجد نماز خوانده است و یکی از فرزندان حضرت رضا علیه السّلام در آن مسجد مدفون است و کرامات زیادی از آن امام زاده نقل شده است. (مسند الرضا، جلد ۱ صفحه ۱۴۱)

 نوزدهم ، علامه بحراني صاحب كتاب عوالم العلوم در جلد مختص به احوالات امام رضا عليه السّلام در صفحه ۳۷۰ و ۳۷۱ مینویسد: حضرت رضا علیه السّلام دارای پنج پسر بوده به نام های ۱- امام جواد عليه السلام -۲- حسن - جعفر - ابراهيم -۵ حسین و آن بزرگوار یک دختر نیز داشته است. (كتاب مجمع تحقیقاتی امام علی بن موسی الرضا (ع) چاپ مشهد مقدس، صفحه ۳۰)

بیستم ، در کتاب ملحقات احقاق الحق به قلم علامه نسابه مرحوم آیه الله العظمی نجفی مرعشی جلد ۱۹ صفحه ۵۶۸ نوشته است امام رضا عليه السلام دارای پنج پسر و یک دختر بوده است که نام آنها امام جواد - حسن - حسين - جعفر - ابراهیم و فاطمه (مدرک فوق صفحه ۳۱)

توضیحاً متذکر میگردد کتاب احقاق الحق را علامه شهید قاضی نورالله شوشتری نوشته است و ملحقات آن به قلم علامه نسابه مرحوم آية الله العظمی نجفی مرعشی نوشته شده است.

بیست و یکم ، علامه ی بزرگوار سید محسن امین جبل عاملی در کتاب شریف و ارزنده فى رحاب ائمه اهل البيت عليهم السلام جزء دوم از جلد ۲

ص۲۳۲

در صفحه ۱۰۴ نوشته است آن حضرت دارای پنج فرزند پسر و یک دختر بوده است به نامهای ۱ امام محمد تقی -۲- حسن -- جعفر -۴- ابراهيم ۵ حسین ۶- فاطمه (مجمع تحقیقاتی امام علی بن موسى الرضا (ع) مشهد مقدس صفحه ۳۴) .

بیست و دوم ، مرحوم سپهر در کتاب ناسخ التواریخ جلد مربوط به حضرت رضا (ع) چنین نوشته است حضرت رضا علیه السلام دارای پنج فرزند پسر و یک دختر بوده است به نامهای ۱- امام محمد تقی ۲- حسن - جعفر - ابراهیم ۵- حسین ۶- فاطمه ( ناسخ التواریخ جلد مربوط به حضرت رضا علیه السلام)

بیست و سوم ، در کتب اخبار و روایات اسلامی چند حدیث آموزنده و اخلاقی از فاطمه دخت مکرمه حضرت رضا علیه السّلام نقل شده است و نقل این احادیث ارزنده اخلاقی از آن بانوی عالمه دانشمند دلیل است بر این که فرزندان امام رضا عليه السلام منحصر به امام جواد علیه السلام نبوده است و آن حضرت غیر از امام جواد علیه السّلام فرزند دیگری نیز داشته است.

بیست و چهارم ، صحیحه بزنطی

 یکی از مهم ترین و قاطع ترین دلیل بر تعدد فرزندان حضرت رضا عليه السلام حديث شريف و صحیحه بزنطی است که هیچ دلیلی نمی تواند با آن معارضه کند.

ابو جعفر احمد بن محمد بن نصر بزنطی از بزرگان علماء شیعه و از خواص اصحاب حضرت کاظم و حضرت رضا و حضرت جواد علیهم السلام میباشد علمای علم رجال احادیث او را صحیحه میدانند و

ص ۲۳۳

او را از اصحاب اجماع دانسته اند.

 این عالم جلیل القدر و محدّث بزرگوار میفرماید:

 در قادسیه خدمت حضرت رضا عليه السّلام رسيدم و عرض کردم من از پدر بزرگوار شما حضرت کاظم علیه السلام از جانشین آن حضرت بعد از خودشان سؤال کردم آن بزرگوار شما را معرفی کردند. و در سالهای قبل که شما فرزندی نداشتید از شما درباره ی امام بعد از خودتان سؤال کردم. فرمودید برای من فرزندی خواهد بود که او بعد از من امام شما میباشد اکنون که خداوند به شما دو پسر عنایت فرموده است کدام یک از ان دو خلیفه و جانشین شما خواهد بود و امام ما بعد از شما خواهد شد. 

حضرت رضا عليه السّلام فرمود: هنوز وقت جواب دادن به این سؤال نرسیده است و آن بزرگوار معرفی جانشین خود را موکول به آینده فرمودند. (قرب الانساب صفحه ۱۶۶ و بحار الانوار، جلد ۲۳ صفحه ۶۷)

این حدیث شریف از جهت سند و دلالت بسیار قوی و روشن است و دلیل بر تعدد فرزندان حضرت رضا علیه السّلام میباشد به طوری که هیچ حدیث و نوشته ای قدرت و قابلیت معارضه با این حدیث شریف را ندارد.

پاسخ به روایات تک فرزندی آن حضرت

 ۱ یکی از معدود روایاتی که دلالت دارد بر این که امام رضا عليه السلام غیر از امام جواد علیه السّلام فرزند دیگری نداشته است روايت حنان بن سدير صيرفی است در این روایت چنین آمده است ایکون

ص234

امام لَيسَ لَهُ عَقِبٌ

حضرت رضا علیه السّلام در جواب حنان فرمودند - اما انه لأيولدلى الأ واحد

من در آینده دارای یک فرزند خواهم شد و خداوند از آن یک فرزند نسل مرا در روی زمین زیاد میگرداند. (بحار الانوار، جلد ۴۹ صفحه ۲۲۱)

لطفاً بفرمائيد جواب این روایت چیست .

جواب این حدیث این است که ، راوی این حدیث یعنى حنان بن سدير صیرفی بنابر نوشته ی بزرگان علم رجال مانند شیخ طوسی (رجال طوسی چاپ نجف، صفحه ۳۴۲) و مرحوم کشی (رجال کشی صفحه ۴۶۵) و مرحوم آیة الله العظمی خوئی (معجم الرجال، جلد ۶ صفحه ۳۰۱) و دیگر اساتید علم رجال از گروه واقفیه و هفت امامی بوده است و امامت حضرت رضا عليه السلام را قبول نداشتند و چون امامت آن حضرت را قبول نداشته سعی می کرده تا آن حضرت را ناقص و ابتر معرفی کند. و این مطلب را سرپوشی بر عقیده ی فاسد خود قرار دهند.

 حنان بن سدیر صیرفی قبل از انحرافش ثقه و مورد اطمینان بوده است اما به دلیل واقفی بودنش و به جهت این که این حدیث را بعد از انحرافش از اهل البیت نقل کرده است این حدیث قابل قبول نیست. 

و دیگر آن که این حدیث با صحیحه بزنطی که قبلاً نقل شده تعارض دارد و مطابق قواعد علم رجال صحیحه بزنطی بر روایت حنان تقدم دارد.

۲ روایت کلیم بن عمران 

روایت دیگری نیز از کلیم بن عمران به همین مضمون نقل شده است

ص۲۳۵

ولی از کلیم بن عمران در هیچ یک از کتب رجال نامی به میان نیامده است و این روایت مجهول السنه میباشد و چون خود کلیم بن عمران مجهول الحال است لذا این روایت نیز قابل استناد نیست مخصوصاً که این روایت با روایت بزنطی نیز تعارض دارد. (مجمع تحقیقاتی امام علی بن موسى الرضا عليه السلام - مشهد مقدس رضوی)

3-روایت احمد بن محمد بن عیسی قمی

 روایت دیگری نیز به همین مضمون از احمد بن محمد بن عیسی قمی وارد شده است ولی این روایت نیز از دو جهت مردود است.

اول این که این روایت با روایت صحیح بزنطی که گذشت تعارض دارد. دوم این که این روایت دلایلش مخدوش است لذا علماء اسلامی و دانشمندان دینی به این روایت نیز عمل نکرده اند. (مجمع تحقیقاتی امام علی بن موسى الرضا عليه السلام - مشهد مقدس رضوی)

گر بخواهی نام فرزندان شاه دین رضا (ع)     آگهت سازم بدین منوال با صدق و صفا

هست ابراهیم و جعفر هم تقی و هم حسین     هم حسن هم فاطمه دخت گرامی رضا (ع)

فاطمه قبرش بود پنهان چو مامش فاطمه     مهدی موعود سازد قبر آن دو برملا

 ما همی خواهیم توفیق سید از خدا     گفت این ابیات موجز را (مفید) بینوا (گوینده ی اشعار مرحوم حجت الاسلام والمسلمين حاج شيخ حمزه مفيدنیشابوری (ره) است که در مدت بیش از سی سال دوستی با نامبرده از ایشان به جز صدق و صفا مشاهده نشد.)

ص۲۳۶

شاعر اهل بیت آقای دکتر ابوالقاسم دادگر مقدم گوید

 در بحار دیدم حدیثی را شریف     نام اولاد رضا را بس سلیس

 تربت پاک جواد در کاظمین      گشته قزوین مدفن پاک حسین

 قبر ابراهيم بقوچان عتیق      مدفن جعفر سپاهان ای رفيق

 برج زيدان مدفن پاک حسن     نام او آرامشی از بهر تن

 فاطمه قبرش بسی پنهان بود     یاد او پیوسته در اذهان بود

نتیجه ی نهایی

از مجموع مطالب گذشته به این نتیجه رسیدیم که حضرت رضا عليه السلام دارای فرزندان متعددی بوده است و فرزند آن حضرت

ص۲۳۷

منحصر به امام جواد (ع) نبوده است ولی چون نسل آن بزرگوار از طریق امام جواد (ع) باقی مانده است این امر سبب شده است که بعضی گمان کرده اند که حضرت رضا (ع) به غیر از امام جواد علیه السلام فرزند دیگری نداشته است.

والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته

صص224-238