امام رضا الله و عبادت پروردگار
یکی از فضائل ارزشمند امامان بر حق و ائمه اطهار الله عبادت و زهد آنان است، آنان عابدترین و زاهدترین افراد جامعه عصر خود بودند. یکی از بارزترین فضائل امام رضا سرسپردگی و عبودیت وی به پیشگاه خداوند تبارک و تعالی است.
این فضیلت را می توان به وضوح در اعمال عبادی او که بر پایه خوف الهی و دینداری استوار است، مشاهده نمود.
راویان درباره عبادت و زهد امام رضا اخبار و روایات بسیاری نقل کرده اند که به نمونه هایی از آن به شرح زیر اشاره می کنیم:
در عیون اخبار الرضا از رجاء بن ابی ضحاک نقل شده که میگفت: مأمون به من مأموریت داد تا حضرت رضا را از مدینه به سوی مرو مقر خلافت مأمون آورم و تأکید کرده بود از شهرهای بصره و اهواز عبور نموده و از مسیر قم احتراز جوییم و توصیه نموده بود که در همه حال مراقب حضرت باشم و تمامی حرکات او را تحت نظر گیرم و من نیز چنین کردم و همواره در خدمت آن جناب بودم به خدا سوگند تا این زمان کسی را پرهیز کارتر از او ندیدم. او در همه اوقات ذکر خدا می کرد.
وی آنگاه به تشریح عبادت آن حضرت از سحرگاهان تا شامگاهان می پردازد. (بحار الانوار، ج ۱۲، صص ۸۷-۸۳)
بدین گونه که چون نماز صبح را سلام میداد در جایگاهش می نشست و ذکر الله اکبر» «لا اله الا الله» و «اللهم صل على محمد و آل محمد را تا طلوع آفتاب تکرار می کرد و پس از آن سجده ای طولانی به جای می آورد. پس از فراغت از عبادت نزد مردم رفته و به موعظه آنان می پرداخت و تا نزدیک اذان ظهر به آن مشغول بود. سپس بار دیگر تجدید وضو کرده و به محل نمازش باز میگشت هنگامی که خورشید از افق میل به پایین رفتن پیدا می کرد می ایستاد و شش رکعت نماز میخواند که در رکعت اول پس از حمد سوره کافرون و در رکعت های بعدی پس از حمد سوره توحید را می خواند.
پس از اتمام نماز و سلام اذان میگفت سپس دو رکعت نماز به جای می آورد، و بعد از آن اقامه را میگفت و نماز ظهرش را میخواند و چون سلام را میداد ذکرهای «الله اکبر» و «لا اله الا الله» را بسیار تکرار میکرد سپس به سجده رفته و یکصد مرتبه «شكراً لله» را زمزمه می نمود. چون سر از سجده بر می داشت می ایستاد و شش رکعت نماز دیگر به جای می آورد و در قنوت دعاهای شخصی خود را بیان میداشت. آنگاه اذان میگفت و دو رکعت نماز و پس از آن نماز عصر را به جای می آورد و پس از سلام مثل نماز ظهر عمل می کرد.
چون آفتاب غروب میکرد بار دیگر وضو می ساخت و پس از گفتن اذان و اقامه نماز مغرب را به جای آورده و چون نمازهای پیشین تسبیحات و سجده شکر به جای می آورد آنگاه بدون آنکه چیزی بگوید بر می خاست و چهار رکعت نماز همچون نافله ظهر و عصر) به جای می آورد و پس از سلام می نشست و به انابه می پرداخت تا به مغرب وارد شود. آنگاه روزه اش را افطار میکرد و صبر می نمود تا تقریباً یک سوم از شب بگذرد، سپس می ایستاد و نماز عشاء را به جای می آورد و پس از سلام همان تسبیحات و سجده شکر را انجام می دهد و سپس به رختخواب می رفت.
در اواخر ثلث شب نیز از خواب بیدار شده و همان ذکر تسبیح را بر لب جاری می ساخته و از خداوند طلب عفو و مغفرت مینماید. پس از ذکر خدا دندانهایش را مسواک زده و وضو می ساخت و می ایستاد و نماز شب را به جای می آورد.
در دو رکعت اول بعد از حمد سوره توحید را سی مرتبه می خواند، سپس چهار رکعت نماز جعفر طیار را به عنوان چهار رکعت بعدی به جای می آورد آنگاه دو رکعت بعدی را اقامه می کرد که در رکعت اول بعد از حمد سوره ملک و در رکعت دوم بعد از حمد سوره هل اتی را می خواند.
آنگاه نماز شفع را میخواند بدین صورت که در هر دو رکعت بعد از حمد سه مرتبه سوره توحید را قرائت می کرد و در رکعت دوم قنوت میخواند و سپس یک رکعت نماز و تر را می خواند که در آن بعد از حمد سه مرتبه سوره توحید یک مرتبه سوره فلق و یک مرتبه سوره ناس را می خواند. پس از آن به قرائت قنوت می پرداخت و در قنوت دعاهای شخصی خود را بیان مینمود سپس هفتاد مرتبه استغفر الله و اسأله التوبه می گفت و سلام می داد، و مدتی طولانی به راز و نیاز و انابه میپرداخت چون نزدیک طلوع فجر می شد، از جای بر می خواست و دو رکعت نماز فجر میخواند در رکعت اول بعد از حمد سوره کافرون و در رکعت دوم بعد از حمد سوره توحید، آنگاه اذان و اقامه میگفت و نماز صبح را به جای می آورد و بعد از سلام مشغول تعقیبات میشد تا خورشید طلوع می کرد.
آن حضرت چون در بستر قرار میگرفت قرآن زیاد میخواند و چون به آیه ای می رسید که نام بهشت و دوزخ در آن بود گریه میکرد و از خدا طلب بهشت را می نمود و از جهنم به او پناه می برد.... (همان - زندگانی امام علی بن موسی الرضا، ج ۱، صص ۷۷-۷۴)
ابراهيم بن عباس ضمن شرح حالات امام رضا میگوید آن حضرت اکثر شبها تا با مداد به عبادت و مناجات با پروردگار عالمیان مشغول بود. او بسیار روزه می گرفت و روزه سه روز در هر ماه را ترک نمیکرد و می فرمود: سه روز روزه گرفتن در هر ماه معادل روزه گرفتن همه روزهای سال است.(عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۳۷)
اباصلت هروی میگوید هنگامی که امام رضا در سرخس زندانی بود در بعضی از روایات آمده است که آن حضرت مدتی در سرخس زندانی و تحت نظر بوده است به آنجا رفته و از زندانبان حضرت خواستم تا با وی ملاقات کنم.
زندانبان نپذیرفت چون علت را جویا شدم گفت: امام [ا] معمولاً در طول شبانه روز مشغول انجام فرائض عبادی و به جای آوردن نماز میباشد. وی در هر شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند و فقط ساعتی در آغاز روز و قبل از ظهر و ساعتی به هنگام غروب نماز نمی خواند اما در همان ساعات نیز به مناجات و راز و نیاز با پروردگار مشغول بود. (بحار الانوار، ج ۴۹، ص ۱۷۰ عیون اخبار الرضا، ج ۲، صص ۱۸۴ - ۱۸۳)
اهتمام حضرت به نماز اول وقت
یکی از سفارشات مؤكد ائمه معصومین به شیعیان خواندن نماز در وقت آن است و خود نیز در سخت ترین شرایط از نماز اول وقت غافل نمی گشتند.
از نمونه های بارز آن خواندن نماز ظهر عاشو را توسط امام شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین الله در زیر هجوم تیرهای دشمنان می باشد.
امام رضا نیز چون پدر و اجداد گرامی اش به نماز اول وقت بسیار اهمیت می داد. در این قسمت به نمونه هایی از آن اشاره می کنیم
ابراهیم بن موسی قرار میگوید هنگامی که امام رضا در خراسان بودند، روزی در مسجد از امام الله نسبت به دریافت پاسخ سئوالی اصرار داشتم که آن حضرت برای استقبال از یکی از طالبین ساداتی از نسل امام علی الله با برادران آن حضرت بیرون رفت و من نیز همراهش روان شدم هنگام نماز شد. امام ها به سوی ساختمانی رفت و در زیر صخره های نزدیک آن فرود آمد و از من خواست تا اذان بگویم.
عرض کردم صبر کنیم تا دیگر همراهان نیز بیایند.
فرمود: خداوند تو را بیامرزدا هرگز نماز را از وقت آن بدون علت و عذری به تأخیر میفکن و هیچ گاه اول وقت را از دست مده پس اذان گفتم و نماز را خواندیم. ( سیره امام رضا به نقل از ناسخ التواریخ، ج ۱۲، ص ۶۸ )
در روایتی دیگر آمده است که روزی امام رضا در جلسه مناظره ای که مأمون برپا نموده بود، با عمران صابی که از عالمان بزرگ و متکلمان به نام آن عصر بود، به بحث مشغول بود که در میانه بحث وقت نماز فرا رسید.
امام الله رو به مأمون کرد و فرمود: هنگام نماز است.
عمران عرض کرد سرور من بحث مرا قطع مکن زیرا قلبم آماده پذیرش سخنان توست.
امام فرمود: نماز میگذاریم و پس از آن به گفتگو می نشینیم.
سپس امام الا و مأمون از جای برخاستند. آن حضرت نماز را در منزل گزارد و مردم نیز در بیرون پشت سر محمد بن جعفر نماز گزاردند. چون نماز به پایان رسید بازگشتند و به ادامه بحث پرداختند که در این مناظره عمران هدایت یافت و شهادتین را گفت و رو به قبله سر بر سجده نهاد و اسلام آورد..... (عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۵۴)
امام الله و اخلاص در عبادت
امام رضا در امور عبادی هیچ چیز و هیچ کس را در آن شریک نمی ساخت و معتقد بود عملی در پیشگاه احدیت مقبول تر است که خالص و بدون یاری و استعانت از دیگران صورت پذیرد.
در این رابطه روایتی از وشاء نقل شده که میگفت روزی امام رضا را در حال ساختن وضو یافتم و آفتابه ای در مقابلش بود بلافاصله آفتابه را برداشتم تا آب بریزم و آن حضرت وضو بسازد. اما امام الله ممانعت کرد و فرمود صبر کن عرض کردم: چرا مرا از ثواب ریختن آب بر روی دستتان محروم میسازید فرمود: تو اجر میبری اما من گناه می کنم. عرض کردم برای چه؟ فرمود مگر نشنیده ای که خداوند می فرماید: «فَلْيَعْمَل عملاً صالحاً و لا يشرك بعبادة ربه احداً اکنون میخواهم وضو را برای نماز بگیرم و نمی خواهم کسی را در عبادت خود شریک سازم ( بحار الانوار، ج ۱۲، ص ۹۵)
دعای امام رضا در قنوت
امام در طول قنوت خویش در پیشگاه پروردگار چنین انابه می کرد: پرواز به سوی توست تو مالک وجود و آرزو هستی آرزو برای توست. او به چیز مغرور است؟ خدایا تو نجوای جانان را میشنوی تپش قلبها را نظاره میکنی و اسرار پنهان را بدون تظاهر و ستم آگاهی و تو ای خداوند کریم همه چیز را می توانی ببینی اما به خاطر ملایمت تو، آنها از خود جسارت نشان دادند و نافرمانی کردند و تکبر و سرسختی نمودند و تو توانا و بینایی و دوستان شما چه رنجی متحمل شده اند گذشته از محو آثار راستی محو نشانه های آن افزایش و ادامه کردار بد مردمانشان نسبت به آنها نمایان شدن دروغ عمومی، بی عدالتی و موافقت متقابل با آن با توجه به رفتارها و تخلفات این بی عدالتی ها رسمی شد و به مانند دیگر اجبارها، اجباری و قانونی شد.
خداوندا، بشتاب به سوی او آن را که تو یاری کنی موفق است و آن را که تو حمایت نمایی از سرزنش هیچ کس نمی هراسد و ظالم را سخت تنبیه کن و به او رحم و محبت مکن.
بار خدایا به آنان حمله کن و نسبت به آنها سریع باش و مهلتشان مده. خداوندا، ابتدای با مداد، نیمه روز و هر صبح و شام وقت خواب قبل و بعد از ظهر هنگام تفریح آنان را عذاب سالم هستند، آنها را غافلگیر کن
خداوندا، آنها را متفرق گردان و یاری کنندگان آنان را نیز پراکنده کن، کمک کنندگان آنها را کاهش بده و سربازان آنان را با شکست روبه رو فرما وسعتشان را محدود کن، عزتشان را ریشه کن فرما، تصمیمشان را تضعیف نما خدایا طرفداران آنها را به ما عطا کن، ما را مالک سرزمین آنان ساز و نعمتشان را تغییر ده توجه ما به آنان و تجاوز آنها را علیه ما به صلح جایگزین کن و همیشه بر آنها نظارت فرما.
ای خداوند من پس عذاب خود را بر آنان مضایقه مکن و دریغ مدار که اگر در میان مردم اتفاق افتد، صبح مصیبت هشدار آن خواهد بود. (زندگانی امام علی بن موسی الرضا، ج ۱، صص ۷۸ و ۷۹ به نقل از منهج الدعوات، ص ۷۳)
دعای امام رضا الله در سجده شکر
سلیمان بن جعفر در روایت خود میگوید امام رضا را در سجده شکر مشاهده کردم. از او درباره طولانی بودن سجده اش سئوال کردم فرمود در نمازش این گونه درخواست کرده است و از ما نیز خواست آن را یادداشت کرده و آن گونه از خدا درخواست نماییم
خداوندا لعنت کن کسانی را که دین تو را تغییر دادند و نعمتت را دگرگون ساختند و به پیغمبرت تهمت زدند و با دینت مخالفت کردند و از راهت منحرف شدند و احسانت را ناسپاسی نمودند و کلماتت را به خودت باز گرداندند و به پیامبرت اهانت کردند و فرزند پیامبرت را گشتند و کتابت را بد جلوه دادند و مردم را در مقابل خاندان پیامبر قرار دادند.
خداوندا آنها و پیروانشان را که گردشان جمع گردیده اند در جهنم سوزان و در لعنت خود قرار بده.
پروردگارا، ما با لعنت کردن به آنها و انزجار و تنفر از آنها در دنیا و آخرت، طلب تقرب به سوی تو می نماییم.
خدایا، آنان که امیرالمؤمنین فاطمه زهرا و حسین بن علی را کشتند، تا ابد مورد لعنت خود قرار ده.
پروردگارا، تنبیه آنان را به تنبیه و تحقیرشان را به تحقیر و پستی شان را به پستی و خواریشان را به خواری و رسواییشان را به رسوایی دیگر افزایش بده
خداوندا، آنان را به زور خود داخل آتش جهنم فرما و تنبیه دردناک خود را به آنها برگردان و آنها و پیروانشان را در آتش سوزان جمع کن
خدایا، جمعشان را متفرق ساز و امورشان را پراکنده کن و کلامشان را مخالف یکدیگر قرار ده و اتحادشان را پراکنده فرما و به امامشان لعنت فرما و رهبر و مولا و پیرمرد ترین آنان را جان بستان و سرانشان را لعنت کن و وحشت را در میانشان گسترش بده و هیچ کس از ساکنین آنها را وامگذار
خداوندا ابو جهل و ولید و حامیان آنان را لعنت کن.
خدایا آنها را چنان لعنت فرما با لعنتی که لعنت هر ملائکه مقرب و هر پیامبر مرسل و هر مؤمنی که قلبش را برای ایمان آزمایش کرده ای باشد.
خدایا، آنها را چنان لعنت فرست با لعنتی که ساکنان آتش در آن پناه می برند و لعنتی که به فکر هیچ کس نرسد.
خداوندا، آنان را در اسرار مخفی خود لعنت کن و در آزادی آشکارت آنها را با تنبیهی مناسب تنبیه فرما و شریک آنان را پیروان و دوستان آنها قرار ده همانا تویی شنونده تمام حاجت ها. (همان، صص ۸۰ و ۸۱ به نقل از همان، ص ۳۲۰)