افعال بندگان در علم خداوند

از حمدان بن سلیمان روایت شده است که گوید: 

خدمت حضرت رضا نوشتم آیا افعال و کردار بندگان آفریده شده است یا آفریده نشده است؟ 

در جواب من نوشت

 أَفْعَالُ الْعِبَادِ مُقَدَّرَةٌ فِي عِلْمِ اللَّهِ قَبْلَ خَلْقَ الْعِبَادِ بِالْفَى عَامِ. افعال و کردار بندگان دو هزار سال پیش از آفریدن بندگان در علم خدا مقدر بود».(ر.ک: عيون اخبار الرضا ١٣٦:١ ح ٣٤؛ التوحيد : ٤١٦ ح ١٦.)

افعال بندگان خدا

عبد السلام هروی گوید از امام هشتم حضرت رضا شنیدم که می فرمود کردار بندگان مخلوق هستند. (يَقُولُ أَفْعَالُ الْعِبَادِ مَخْلُوقَةٌ). به آن حضرت عرض کردم ای فرزند پیامبر خدا معنی و مراد از «مخلوق» چیست؟

فرمود: مقدرة؛ در علم خدا مقدر بوده است.(ر.ک: عیون اخبار الرضا ٣١٥:١ ح ۹۰؛ معانی الاخبار : ٣٩٦ح ٥٢.) (یعنی خداوند او را مختار آفریده و آزاد گذارده که بتواند اختیار کند و البته می داند که چه اختیار میکند.

قدرت انسان نسبت به افعال اختیاری خود

علی بن اسباط گوید: از ابی الحسن الرضا از معنای استطاعت و قدرت انسان نسبت به افعال اختیاری خود سؤال نمودم.

در پاسخ فرمود:

يَسْتَطِيعُ الْعَبْدُ بَعْدَ أَرْبَعِ خِصَالَ أَنْ يَكُونَ مُخَلَّي السَّرْبِ صَحِيحَ الْحِسْمِ سَلِيمَ الْجَوَارِحِ لَهُ سَبَبٍ وَاردَّ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَسِّرْهَا لِي قَالَ أَنْ يَكُونَ الْعَبْدُ مُحْلَّي السَّرْبِ صَحِيحَ الْجِسْمِ سَلِيمَ الْجَوَارِحِ يُرِيدُ أَنْ يَزْنِي فَلَا يَجِدُ امْرَأَةً ثُمَّ يَجِدُهَا فَإِمَّا أَنْ يُعْصَمَ فَيَمْتَنِعَ كَمَا امْتَنَعَ يُوسُفُ أَوْ يُحْلَّي بَيْنَهُ وَ بَيْنَ إِرَادَتِهِ فَيَزْنِي فَيُسَمَّى زَانِياً وَ لَمْ يُطَعِ اللَّهُ بِإِكْرَاهِ وَ لَمْ يُعْصَ بغلبة.

انسان با داشتن چهار امر استطاعت اقدام به عملی را خواهد داشت

۱ این که از اقدام به کاری مانعی نداشته باشد.

۲- بدن او سالم باشد.

3-عضوی که می خواهد کاری انجام دهد نیرومند و سالم باشد. 

4-برای او سبب از جانب آفریدگار برسد و زمینه آماده شود برای انجام عملی که در نظر داشته.

سائل مجدداً سؤال نمود این جمله را برای من تفسیر بفرمائید که بفهمم.

امام پاسخ فرمود: بعد از اینکه انسان وسیله کاری و عملی برای او بود که انجام دهد و راه برای آن عمل میسر بود و اعضاء و جوارح او نیز سالم و مساعد بود مثلاً میخواهد مرتكب عمل شنیع زنا بشود دست نمی یابد بر حسب تصادف و پیش آمد و نظام تام مرموز بانویی را در محل خلوتی بر او دست یافت آنگاه بر حسب طبع عمل شنیع برای او میسر شد از نظر اینکه وسایل برای او آماده شده است.

آنگاه که مقدمات و وسایل استطاعت برای او میسر گشت از نظر اقتضاء طبع آماده ارتکاب عمل قبیح است و از نظر وسایل خارجي نیز آماده شده از لحاظ خلوت با بانویی که او نیز پذیرش عمل را دارد میتواند در آن حال نیروئی که ساحت کبریائی در فطرت او نهاده و متوجه خطر و تبعات عمل شده اباء و امتناع نماید و از اقدام به عمل قبیح خود داری نماید.

 همچنان که یوسف صدیق الله از طهارت روح و قدس روان و صفای طینت امتناع فرمود با اینکه با اصرار ملکه پادشاه مصر زلیخا مواجه بود در حقیقت نیروی عاقله او را از خطر عمل شنیع باز دارد از لذت زمانی اندک که تبعات جبران ناپذیر دارد و نیز در آن حال می تواند بر حسب تمایل نفسانی و غریزه پلید که در کمون دارد و آن را زیاده شعله ور نموده حادثه و رویداد را مغتنم بشمرد و اقدام به عمل قبيح بنماید».(ر.ک: الکافی ١: ١٦٠ ح ١؛ التوحيد : ٣٤٨ ٧.)