شاگردان برجسته حضرت رضا
حضرت دارای شاگردان بسیاری بودند که چون پروانگان بر گرد شمع وجود آن بزرگوار اجتماع میکردند و از دریای علوم و معارف ایشان سیراب میشدند در ذیل به طور اختصار به ذکر چند نفر از آنان می پردازیم.
۱. زكريا بن آدم
او اهل قم و از اصحاب برجسته امام رضا و نزد ایشان دارای مقام و منزلتی خاص بود. علی بن مسیب همدانی» می گوید: به امام عرض کردم که را هم دور است و همه وقت نمی توانم به محضر شما شرفیاب شوم؛ احکام دینم را از چه کسی بپرسم؟ امام فرمودند: از زکریا بن آدم قمی بیاموز که در امر دین و دنیا، امین و مورد اعتماد است.
یکی از توفیقات زکریا این بود که یک سال از مدینه تا مکه و در اعمال حج، همسفر و مصاحب امام رضا بود.
شیخ کشی به سند معتبر روایت میکند که زکریا بن آدم گفت: یک شب تا طلوع فجر که امام برخاست و نماز فجر خواند، با امام مذاکره علوم و اسرار داشتم.(۱ - معجم رجال الحدیث، ج ۵، ص ۲۷۰)
مرقد شريف زكریا بن آدم در قبرستان شیخان شهر مقدس قم دارای بارگاه است و زیارتگاه زائران میباشد.
۲. یونس بن عبد الرحمن
یونس از شاگردان برجسته امام کاظم و امام رضا بود. حضرت رضا سه بار بهشت را برای یونس بن عبدالرحمن ضامن شدند.(۲ - قاموس الرجال، ج ۹، صص ۴۹۰ - ۴۹۴) او دارای تألیفات ارزنده ای بود و با بیان و قلم از حریم ولایت و امامت دفاع میکرد یکی از کتابهای او کتاب «يوم و ليلة» است که احمد بن ابی خالد پدر رضاعی امام جواد می گوید: یک بار بیمار شدم و امام جواد به عیادتم آمدند. کتاب «یوم و ليلة» یونس در کنار بسترم بود. امام جواد آن را تا آخر ورق زدند و دیدند و دوبار فرمودند: خداوند یونس را رحمت کند.
یونس از مراجع و فقهای عالیقدری است که حسن بن علی بن یقطین میگوید به امام رضاء عرض کردم: فدایت گردم محل سکونتم با شما بسیار دور است؛ آیا در مسایل مورد نیاز و احکام دینی می توانم به یونس بن عبدالرحمن مراجعه کنم؟ آیا یونس در محضر شما مورد اطمینان است؟
حضرت فرمودند آری؛ او مورد اطمینان است.(۱ - اعيان الشيعه، ج ۱۰، ص ۳۲۷)
در یک مورد اهالی بصره در مورد یونس به حضرت رضا شکایت نمودند. یونس غمگین شد حضرت رضا ل به یونس فرمودند: ای یونس وقتی که امام از تو راضی و خشنود است، باکی بر تو نیست.
عزیز بن مهتدی وکیل حضرت رضا در قم در ضمن نامه ای برای امام ، از شأن یونس پرسید آن حضرت در پاسخ با خط مبارکشان چنین نوشتند او را دوست بدار و برای او طلب رحمت کن؛ گرچه همه مردم شهر با تو در این مورد مخالف کنند.(۲ - همان.)
سران واقفیه مثل زیاد قندی و علی بن حمزه بطاینی به یونس پیام دادند که اگر واقفی شود ده هزار مثقال طلا به او بپردازند. یونس در پاسخ نوشت از امام صادق و باقر روایت شده است:
هرگاه بدعت در دین آشکار شد بر دانشمند واجب است که آگاهی هایش را آشکار سازد و گرنه نور ایمان از او زایل می شود و من هرگز جهاد در دین و امر خدا را ترک نمیکنم.(۱ - بحار الانوار، ج ۴۸، ص ۲۵۲)
حسن بن محبوب
یکی از شاگردان برجسته و نزدیک امام رضا بود که او را با کنیه ابو على بجلی کوفی میخواندند. وی در سال ۲۲۴ هـ . ق در سن ۷۵ سالگی وفات نمود.
حضرت رضاء در شأن او فرمودند:
همانا خداوند به حکمت خود تو را تأیید کرد و زبانت را گویا ساخت. به راستی که نیکو عمل کردی و به حقیقت رسیدی؛ خداوند تو را به رشد و کمال هدایت فرماید خیر و سعادت را برای تو آسان گرداند و در راه اطاعت و بندگی توفیق بخشد.
حسن بن محبوب کتابهای زیادی که حاوی علوم و روایات آل محمد ه است تألیف کرد یکی از کتاب های او به نام «نوادر» دارای هزار برگ است بخشی از کتابهای او عبارتند از: کتاب حدود، دیات، فرائض، نکاح، طلاق، عتیق و تفسیر. ( ۱ - نگاهی به زندگی حضرت رضاء ، صص ۷۰۶۹ به نقل از اعیان الشیعه، ج ۵، ص ۲۳۳)
۴. علی بن میثم
یکی از علمای برجسته و متکلمان زبردست تاریخ شیعه، که از شاگردان حضرت رضا بود، علی بن اسماعيل بن شعیب بن میثم نوۀ «میثم تمار است که از او به عنوان علی بن میثم یاد می شود. او از اصحاب خاص حضرت رضا بود و در بحث و مناظره با دانشمندان مخالف، مهارت بسیاری داشت.( ٢ - سفينة البحار، ج ۲، ص ۵۲۵)
روزی بر حسن بن سهل وزير مأمون وارد شد و دید یک نفر طبیعی مسلک و منکر خدا در صدر مجلس نشسته و وزیر نسبت به او احترام زیادی میکند ولی بقیه دانشمندان و اشراف در مقامی پایین تر از او نشسته اند. ابن میثم بر آشفت و به حسن بن سهل گفت: ای وزیر امروز در بیرون خانه تو چیز بسیار عجیبی دیدم؟!
وزیر گفت: چه دیدی؟
علی بن میثم پاسخ داد دیدم یک کشتی بدون ناخدا و ریسمان از این سو به آن سو می رود!
همان دم منکر خدا که در آن جا نشسته بود به وزیر گفت: این آقا «علی بن میثم دیوانه است که چنین سخن آشفته و نادرستی میگوید.
علی بن میثم نه درست سخن میگویم چرا دیوانه ام؟
منکر خدا کشتی چوبی که از جمادات است و عقل و جان ندارد چگونه بدون ناخدا و راهنما از این سو به آن سو در حرکت است.
علی بن میثم آیا سخن من تعجب آورتر است یا سخن تو که میگویی این دریای بیکران بدون آفریدگار و بدون راهنمایی که دارای عقل و جان باشد در تلاطم است؟ این گیاهان مختلفی که از زمین میروید و این بارانی که از آسمان فرود می آید به پندار تو خالق و مدبری ندارد؟ در عین حال تعجب میکنی که یک کشتی ساده بدون مدبر و ناخدا حرکت نماید.
منکر خدا از جواب درماند و دریافت که مطرح کردن مثال کشتی برای رد ادعاهای اوست.(۱ - نگاهی به زندگی حضرت رضا الا ، صص ۷۲ - ۷۴ به نقل از الفصوص المختار، سید مرتضی، ج ۱، ص ۳۱.)
۵ ـ محمد بن اسماعيل بن بزيع
او از صلحای جامعه شیعه و از اصحاب امام رضا است. مقداری از عمر خود را نیز در محضر حضرت جواد بوده است. دو کتاب به نام های «کتاب» ثواب الحج» و «كتاب الحج» تألیف نموده است.
حسن بن خالد الصيرفی میگوید با عده ای در محضر امام رضا نشسته بودیم؛ ناگهان صحبت محمد بن اسماعیل بن بزیع به میان آمد. امام فرمودند: دوست داشتم که مثل او نیز در میان شما وجود داشته باشد. (۲- معجم رجال الحدیث، ج ۱۵، ص ۹۵)
حضرت رضا شاگردان برجسته دیگری نیز داشتند که هر یک استوانه استواری در دفاع از حریم دین و امامت بودند؛ مانند ریان بن صلت، ریان بن شبیب محمد بن سنان، حسین بن بشار مدائنی، نصر بن قابوس، حسن بن علی بن زياد وشاء، حسن بن علی بن فضال، داود بن کثیر رقی، احمد بن محمد بزنطی محمد بن فضل کوفی، عبدالله بن جندب، اسماعیل بن سعد، محمد بن سلیمان دیلمی، محمد بن اسحاق بن عمار داود بن سلیمان زیاد بن مروان ،مخزومی، یزید بن سلیط داود بن رزبی و دیگران که برای رعایت اختصار، شرح زندگانی آنها در این جا امکان پذیر نیست.