جبر و اختيار

احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی گوید:

به حضرت رضاه عرض کردم بعضی از اصحاب ما قائل به جبر هستند و بعضی قائل به استطاعت اختیار هستند (یعنی افعال بندگان به استطاعت و میل خود ایشان است.

حضرت به من فرمود: بنویس آنچه می گویم:

قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَي يَا ابْنَ آدَمَ بِمَشِيَّتِي كُنْتَ أَنْتَ الَّذِي تَشَاءُ لِنَفْسِكَ مَا تَشَاءُ وَ بِقُوَّتِي أَدَّيْتَ إِلَى فَرَائِضِي وَ بِنِعْمَتِي قویت عَلَى مَعْصِيَتِي جَعَلْتُكَ سَمِيعاً بَصِيراً قوياً - ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَة فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَة فَمِنْ نَفْسِكَ وَ ذَلِكَ أَنَا أولَى بِحَسَنَاتِكَ مِنْكَ وَ أَنْتَ أَولَى بِسَيِّئَاتِكَ مِنِّي وَ ذَلِكَ أَنِّي لَا أَسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْتَلُونَ قَدْ نَظَمْتُ لَكَ كُلَّ شَيْءٍ تُريد. 

حق تعالی فرموده ای فرزند آدم به مشیت و خواستن من است آنچه تو میخواهی و به قوت من ادا میکنی واجبات خود را که من واجب کرده ام و به نعمت من قوت یافتی بر معصیت و نافرمانی من من تو را شنوا و بینا قرار دادم و با قوت و آنچه حسنه و عمل نیکو از تو صادر شود از جانب خدا است و آنچه سیئه و عمل بد از تو صادر شود از جانب خودت خواهد بود از این جهت که من به حسنات تو سزاوارترم از تو و تو به سیئات خود سزاوارتری از من به سبب این که من سؤال کرده نمیشوم از آنچه میکنم و شما سؤال کرده میشوید و من هر چیز را که بخواهید از برای شما مهیا کرده ام پس هر عملی خوبی که از شما صادر میشود به جهت نعمت من و قوت من به شما خواهد بود.(ر.ک: الكافي ١٥٢:١ ٦؛ فقه الرضاء :٣٤٩؛ التوحيد : ٦٣٣٨؛ عيون اخبار

الرضا ١٤٥:١ - ٤٩؛ الجواهر السنيه : ٦٢٧؛ مسند الامام الرضا ء ١: ٢٠ ١٦)

فرق بین اراده خداوند و اراده مخلوقین

صفوان بن یحیی گوید از امام رضا سؤال کردم فرق بین اراده خدا و اراده مخلوقین چیست؟

حضرت فرمودند:

الْإِرَادَةُ مِنَ الْمَخْلُوقِ الضَّمِيرُ وَ مَا يَبْدُو لَهُ بَعْدَ ذَلِكَ مِنَ الْفِعْلِ وَأَمَّا مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِرَادَتُهُ إِحْدَاثُهُ لَا غَيْرُ ذَلِكَ لِأَنَّهُ لَا يُرَوِّى وَ لَا يَهُمْ وَ لَا يَتَفَكَّرُ وَ هَذِهِ الصَّفَاتُ مَنْفِيَّةٌ عَنْهُ وَهِيَ مِنْ صِفَاتِ الْخَلْقِ فَإِرَادَةُ اللَّهِ هِيَ الْفِعْلُ لَا غَيْرُ ذَلِكَ يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ بِلَا لَفْظ وَ لَا نُطق بِلِسَان وَ لَا هِمَّةٍ وَ لَا تَفَكَّر وَلَا كَيْفَ لِذَلِكَ كَمَا أَنَّهُ بَلَا كَيْفَ.

اراده مخلوقین عبارتست از فکر و اندیشه و سپس تصمیم به کاری که صحیح تر به نظر می آید اما در مورد خداوند، اراده فقط عبارتست از ایجاد و نه چیز دیگر زیرا او نه نیاز به تفکر و اندیشه دارد و نه تصمیم گیری بعد از فکر این مسائل در مورد او نیست. بلکه از صفات مخلوقین است اراده خدا فعل خداست و نه چیز دیگر می گوید: «کن فيكون موجود شو او هم موجود میشود بدون هیچ لفظ و نطق زبانی و فکر و اندیشه و تصمیم بعدی و همان طور که خود خدا چگونگی ندارد و سؤال از چگونگی او معنی ندارد فعل و اراده او هم چطور» و «چگونگی ندارد.(ر.ک: التوحيد : ١٤٧ ١٧؛ عیون اخبار الرضا ۱۱۹:۱ ح ۱۱.)

صص 48-47

. جبر و تشبيه

حسین بن خالد گوید به حضرت رضا لها عرض کردم یا ابن رسول الله مردم ما را به عقیده جبر و تشبیه نسبت می دهند و این موضوع از این جا ناشی شده است که از پدرانت در این مورد روایاتی رسیده است.

حضرت رضا فرمود اخباری که در این موضوع از پدرانم رسیده است بیشتر است یا روایاتی که از جدم رسول خدا رسیده. 

راوی گوید عرض کردم بلکه اخبار روایت شده از پیغمبر در این مورد بیشتر است.

حضرت فرمود: پس مردم بگویند پیغمبر هم معتقد به جبر و تشبیه بوده است.

 :گفتم مردم میگویند پیغمبر این سخنان را نگفته است بلکه این روایات را به آن جناب نسبت میدهند.

فرمودند: پس بنا بر این چرا نمیگویند به پدران من هم این روایات را نسبت داده اند و آنها از انتساب این سخنان به خود رضایت ندارند.

بعد از این حضرت رضا فرمود:

مَنْ قَالَ بِالتَّسْبِيهِ وَ الْجَبْرِ فَهُوَ كَافِرٌ مُشْرِكٌ وَنَحْنُ بِرَاءٌ مِنْهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ يَا ابْنَ خَالِدٍ إِنَّمَا وَضَعَ الْأَحْبَارَ ....

هر کس معتقد به تشبیه و جبر باشد کافر است و ما در دنیا و آخرت از آن تبری می جونیم.( ر.ک: عیون اخبار الرضاء ۱: ۱۲۰؛ التوحيد : ١٥٣ ح ۱۱؛ الاحتجاج ٤١٠:٢)

ص54