۴-شکست سیاستهای مأمون

یکی از چالشهای سیاسی که امام رضا با آن مواجه بود برخورد و تعامل با شخص مأمون بود. حضرت به خوبی آگاه بود که مأمون علاوه بر آن که خود شخصی زیرک و سیاست باز است از مشاوران و وزیرانی دانشمند همانند سهل بن فضل نیز برخوردار است. لذا حضرت رضا که اینک رسماً ولی عهد خوانده میشد میبایست راه کارهایی را در پیش گیرد که از یک طرف مسئولیت امامتشان را به نحو شایسته انجام دهند و از طرف دیگر به گونه یی عمل کنند که خود را از گزند و خشم خلیفه دور نگه دارند یکی از راه کارهای مهم که حکایت از آینده نگری و چالاک ذهنی امام رضا داشت گذاشتن شروط ولایتعهدی بود حضرت با این بهانه خودشان را از درگیر شدن در مسایل سیاسی و حکومتی کنار میکشیدند از جمله معمر بن خلاد نقل میکند که امام رضا الله برایم نقل کرد که مامون به من گفت برخی از افراد مورد اعتماد خودت را معرفی کن تا حکومت شهرهایی که بر من شوریدند را به آنان واگذار کنم. به او گفتم: «اگر به شرطی که پذیرفتی و فاکنی من هم به عهد خود وفا خواهم کرد من در این کار به این شرط داخل شدم که امر و نهی و عزل و نصب نکنم....(۱)(صدوق، عیون الاخبار الرضا، همان، ص ۱۶۴)» اما چیزی که وجود داشت این بود که مامون به این شروط بی توجه بود و با حربه هایی که بعضی از آنها را کمی پیشتر ذکر کردیم در صدد بود امام را مستقیما با مسایل سیاسی و حکومتی درگیر کند بنابراین برخورد با مامون به عنوان خلیفه و درخواستهای او از امام و همین طور برخورد با اطرافیان وزرا و فرماندهان همه از چالشهای عمده ی سیاسی امام بود. 

اما راه کار ویژه ی امام در مقابل چالشهای موجود این بود که امام هر چند در حد یک ولی عهد قدرت سیاسی داشت ولی از این قدرت هیچ وقت برای حل چالشهای سیاسی خود استفاده نکرد. در این دوره هیچ کس با نظر امام اعدام نشد زندان نرفت تبعید نشد، همان گونه که از سلطه ی دینی اش استفاده نکرد و بیشتر به مناظره و بحث های علمی روی آورد(۱)( مجله اندیشه نو همان ۶۴). 

امام رضا اولین جهت گیری شان را در برابر دستگاه خلافت از همان مراسم جشنی شروع کردند که برای ولی عهد شدن ایشان ترتیب داده شده بود زمانی که حضرت در یک جمله ی کوتاه اما پر محتوا در ظاهر خطاب به مردم اما در واقع با اظهار حقیقتی فرمودند: « ان لنا عليكم حقا برسول الله و لكم علينا حقا به فاذا انتم اديتم الينا ذالك وجب علينا الحق لكم(۲)(محمد بن محمد نعمان شیخ مفید، الارشاد، قم الموتمر المعالى لالفیته شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق، ج ۲، ص ۳۱۱ )». در واقع امام با این سخنان پر رمز و راز شاید میخواستند بفهمانند که مأمون و مردم حق آن بزرگوار را نشناخته اند و امام در جایگاه اصلی خویش که رهبری و خلافت مسلمین است قرار نگرفته و ولی عهدی نیز توطئه یی برای دور کردن امام از خط ولایت و رهبری است. 

واقعیت این است که امام رضا الله موفق شدند با جبهه گیریهای سیاسی و تلاشهای علمی و آگاهی بخش برنامه ها و اهداف مأمون را که در مبحث دوم از آن سخن گفتیم به شکست بکشاند. مامون با انتخاب ولایت عهدی امام علی بن موسی الله میخواست مشکلات حکومت خویش را مرتفع سازد ولی مشکل بزرگتری پدید آمد او نه تنها به اهدافش نرسید، بلکه خلافتش نیز در معرض نابودی قرار گرفت و عملا بخشی از قلمرو حکومتش از دستش خارج شد. بغداد در مقابل ولی عهدی امام رضا از خود عکس العمل شدیدی نشان داد. ایرانیان بر ارکان حکومت تسلط یافته و پسران سهل فضل) و (حسن قدرت سیاسی و نظامی را در دست گرفته بودند. علی بن موسی ال نیز با قدرت فوق العاده ی مذهبی خود اصل حکومت مأمون را شدیدا تهدید میکرد شهید مطهری پیروزی نهایی امام رضا بر مامون را این طور تبیین میکند ما میبینیم در مدتی که حضرت رضا ولایت عهدی را قبول کردند کاری به نفع آنها (مامون) صورت نگرفت به نفع خود حضرت صورت گرفت صفوف بیشتر مشخص شد. حضرت در این پست شخصیت علمی خود را ثابت کرد که هیچ وقت دیگر ثابت نمیشد(۱)(مرتضی مطهری، همان، ص ۲۰۵) ».

دلیل بر ناکامی مأمون در آنچه که میخواست همین بس که عده یی در اواخر ولای تعهدی امام رضا ، به نزد مامون رفتند و او را به خاطر اشتباهش در انتخاب امام رضا به عنوان ولی عهد مورد ملامت قرار دادند او گمنام بود مشهورش ،ساختی کم قدر بود رفعتش دادی فراموش شده بود یاد او را در دلها زنده کردی و بلند آوازه اش ساختی(۲)(محمد باقر مجلسی، همان، ص ۱۸۲ ) ».

 مامون که گویا بسیار پیشتر از اینها متوجه اشتباهش شده بود به نوعی تلاش می کرد آب رفته را به جوی بازگرداند در حالی که این کار دیگر ممکن نبود چرا که امام رضا موفق شده بود بخش عظیمی از اهداف امامت را محقق کند مأمون در جمع درباریان و در غیاب امام رضا الله این گونه به اشتباهاتش اعتراف و در صدد چاره جویی بر می آید ...اکنون که درباره ی وی این شیوه را پیش گرفته و در کار او مرتکب خطا شده و خود را با بزرگ کردن او در لبه ی پرتگاه قرار داده ایم نباید در کار وی سهل انگاری کنیم بدین جهت باید کم کم از شخصیت و عظمت او بکاهیم تا او را پیش مردم به صورتی در آوریم که از نظر آنها شایستگی خلافت را نداشته باشد پس در باره ی او چنان چاره اندیشی کنیم که از خطرات او که ممکن بود متوجه ما شود جلوگیری کرده باشیم (۳)(صدوق، عیون الاخيار الرضا، همان، ص ۱۶۸)».

فرجام کلام

از مجموع آن چه گذشت میتوان نتیجه گرفت که همان گونه که امام رضا ، شخصیتی استثنایی بودند و با توجه به این که شرایط و موقعیتی که ایشان به امامت رسیدند ویژه بود جهت گیریهای سیاسی و حکومتیشان نیز بدیع خلاقانه و مبتنی بر عقلانیت بود. در این نوشتار نشان دادیم که حضرت چه زمانی که به عنوان امام دوران هارون و امین در ذیل گفتمان اصلاح سپری کردند و چه زمانی که به عنوان ولی عهد به مرو آمدند و در شرایط گفتمان تقیه قرار گرفتند؛ تصمیمات عمل کردها رفتارها و جهت گیریهای ایشان آن قدر دقیق حساب شده و البته پیش بینی نشده بود که دستگاه خلافت و شخص خلیفه را از یک سو با بحران مشروعیت مواجه کرده بود و از سوی دیگر پایه های خلافت را سست نموده و سیاستهای خلیفه را به شکست کشانده بود. جهت گیری های امام رضا الله به عنوان کسی که یکی از شئون امامتشان عهده داری حاکمیت مسلمانان است در مسایل سیاسی و حکومتی از این حیث بدیع و برجسته است که پیش از ایشان هیچ کدام از ائمه معصومین چنین جهت گیریهایی را در تعامل با حاکمان زمانشان نداشتند در منظومه ی موضع گیریهای سیاسی ایشان توسل به خشونت جایی ندارد در حالی که اهداف و برنامه هایش هم محقق میشود لذا از این حیث نیز امام ا فصل جدیدی از رفتار سیاسی را به روی انسانها گشودند که درایت عقلانیت انعطاف پذیری و فرصت طلبی عناصر اصلی آن را تشکیل میدهد.