بحثی پیرامون گریه بر سیدالشهدا
از جمله مطالبی که در ارتباط با زیارت امام حسین گفتنی است و در احادیث نیز آمده گریستن بر آن حضرت است. در این باره چند موضوع را باید
توضیح داد:
۱ - گریه و خنده عملی است طبیعی و از حالات انفعالی انسان که با مقدمه ای از اندوه یا شادی و شوق همراه است و پس از آن دو احساس پدید
می آید بنابر این کمتر میتواند مورد امر و نهی یعنی تکلیف شرعی قرار گیرد. آنچه از حسن یا قبح و حدود خنده و گریه در تعلیمات مذهبی و دستورات اخلاقی آمده مربوط به همین مقدمات و انگیزه های روانی آنهاست که حاکی از عقاید و دلبستگیهای صحیح یا فاسد ما میباشد و نشان شخصیت و منش انسان است چنانکه گفته اند «تو آنی که در بند آنی».
۲ - گریه و خنده دریچه هایی است بر زوایای تاریک روح ما، زیرا این دو حالت «انفعالی» روشنگر «فعلی است که محرک آنها بوده مثالهای زیرین توضیحی است در این باب ( چون بحث اصلی درباره گریه است از ادامه سخن و ذکر مثال درباره خنده صرف نظر می شود.)
میدانیم گریه محرک روانی لازم دارد. این محرک به طور معمول حوادث غم انگیز است مانند فوت فرزند دلبند و دیگر عزیزان یا بیماری و درد یا اتلاف مال و دیگر مصائب
ممکن است گریستن از فراق دوست صالح یا استاد دانشمند ناصح باشد. یعنی کسانی که مایه انس و الفت یا تعلیم و تربیت انسان بوده اند. این انگیزه تنها در کمال طلبان و آنان که در راه تهذیب نفس گام می زنند پیدا می شود نه عموم مردم
۳ - گاه تاثر شدید و گریه انگیزه ای برتر و مهمتر می یابد و این هنگامی است که بر شهادت و مصیبت امام و پیشوای اعتقادی شخص باشد و از همین قبیل است از دست دادن رهبر سیاسی و فکری جامعه، که حیات فکری و اجتماعی انسان به رهنمودهایش بستگی داشته است.
۴ - گاه مقدمه گریه «شوق» است نه انداوه و حزن چنانکه انسان در نخستین دیدار فرزندش پس از سفری طولانی به گریه می افتد اما گریه ای دل افروز یا مثلاً در اولین دیدار مزار امام اشک شوق فرو می ریزد و غنچه دلش می شکفد.
اینک به نقد و ارزیابی گریه - یعنی انگیزه های روانی آن که روشنگر شخصیت انسان است - می پردازیم.
با اندک دقت در می یابیم آنچه موجب و محرک گریه میشود یا خودخواهی و حب نفس است یا فضیلت طلبی و کمال دوستی و خیرخواهی برای عموم
۱ - اندوه ما از مرگ فرزند یا رنج و درد یا زیان مالی در واقع به علت از دست دادن متعلقات شخصی و وابستگیهای فردی است که مرحله برتر و ارزشمند آن به صورت علاقه به رفیق شایسته یا معلم و استاد روحانی جلوه گر می شود. اندوه حاصل از مفارقت رفیق صالح یا مربی اخلاق ممکن است به علت علاقه به صلاح و تربیت هم باشد پس ارزش اخلاقی اش بسته به محرک آن است که در روانکاوی شخص مورد نظر باید بیابیم که آیا در این دوستی و بستگی «خود» بیشتر مطرح است یا صلاح و خیر و کمال؟
۲ - اما در نوع سوم که تأثر و ماتم از دست دادن پیشوای الهی و رهبر اجتماعی و عقیدتی باشد علتش علاقه به فضایل و کمالاتی است که در وجود آنها متبلور و در گفتار و کردارشان آشکارا میبینیم و فداکاریهایی که در راه دفاع از حقوق انسان کرده اند.
از این قبیل است اعتقاد و ایمان ما به پیشوایان معصوم دوازده گانه مان که برترین نمونه های عملی مکتب اسلامند آنان که انوار هدایتشان فراگیر عموم و فيض بخشیشان همگانی است و به قوم یا کشور خاصی منحصر نمی شود بلکه عرصه مکان و زمان را در نوردیده و گستره عظیم تاریخ بشریت را فرا گرفته است.
شهادت اینان فقدان یک تن نیست بلکه از دست رفتن فضیلت است و سوگ انسانیت بنابر این غم و اندوه زائر بر ائمه هدی و مصائبشان نشان
خدا پرستی و احترام وی به انسان و کمال اوست و محبتی که به چنان پیشوایانی دارد و در نتیجه احساسات شوق آمیز یا غم انگیزش را در حال
زیارت تحریک و اشک از دیدگانش جاری میکند بنابر این ماهیت چنین گریه عارفانه ای با گریستن عادی متفاوت است و بدین جهت در احادیث
ارزش خاصی برای آن ذکر شده است به طوری که قطره ای از آن انبوه آتش خشم خدا را خاموش می گرداند. ( از حضرت صادق له روایت شده هیچ چیز نیست مگر که با بیمانه و وزنی سنجیده می شود. جز اشکهای جاری که قطره ای از آن دریاهایی از آتش را خاموش میکند.... الاصول من الكافي، باب البكاء، ۴۸۱٫۲ - ۴۸۲))
3- نکته ای دیگر که باید روشنتر بیان شود محدوده زمانی است که یک مصیبت و حادثه اندوهزا میتواند فراگیرد اگر مصیبت و گرفتاری فردی یا فامیلی باشد بسته به اهمیت واقعه تا یکی دو سال ممکن است غم انگیز و موجب ما تم گردد و گاه گاهی آهی سرد از دل بر آرد و اشکی گرم از دیده روان کند. اما اگر واقعه تاثر آور مربوط به انبیای الهی و پیشوایان هدایت و پایه گذاران عقاید صحیح باشد و علت بروز چنان حوادثی ضدیت و عداوت تنی چند ظالم متکبر با آن روشنگران راه سعادت و منجیان امت باشد تا حق و باطل در جهان و ظالم و مظلوم در جامعه و نور و ظلمت بر پیشانی افق هویداست اندوه و ما تم آنان هم در دلهای شیفتگان عدالت و کرامت جایگزین است و انگیزه روحی گریستن و دریغ خوردن می شود.
از اینجاست که شیعیان در طول پانزده قرن تاریخ اسلام همواره از مصیبت بزرگ حسینی دل آزرده و غمگین بوده و هستند و نوحه کنان و اشک ریزان از آن حادثه درد آور با ندبه و ناله یاد می کنند.
۴ - روضه خوانی و ذکر مصائب سيد الشهدا زمینه ای است برای گریستن و فوایدی که برای گریه برشمردیم از تشکیل چنین مجالسی حاصل می شود، به خصوص که با مقدمه ای از وعظ و تعلیم تحلیل مسائل اجتماعی و تذکرات اخلاقی همراه است. تجدید خاطرات دردآور آن حادثه عظیم به ویژه در ایام عاشورا، که با شور و حالی خاص توأم و با اشک و آه همراه است، روح را تلطیف و احساسات را تهییج می نماید و بهترین محرک وادار کننده عزاداران به تبعیت از آن امام شهید و مجاهد در راه خداست. انگیزه بسیاری از نهضتهای شیعی وجود همین سوگواری ممتد و ندبه بر مصائب حسین بن علی در هر محرم و یاد مظلومیت و استقامت حضرتش در راه حق و حقیقت بوده است، چنانکه زمان دفاع از مرزهای کشور و دفع صدامیان متجاوز با نمونه های زنده و فراوان آن در جبهه های جنگ روبرو بودیم و به تواتر میشنیدیم که هدف و انگیزه ارتش و سپاه پاسداران ما در نبرد با متجاوزان و ابر قدرتها شور حسینی و عشق زیارت حرم مطهرش در کربلا و ادامه راهش بود و این سرمایه گرانبهای معنوی را چنانکه میدانیم از همین مجالس روضه خوانی و گریه بر حضرتش بدست آورده بودند.
بنابر این عزاداری و گریستن بر سیدالشهدا در بعد سیاسی و مبارزاتی هم ارزشمند است و عامل تحولات بزرگ اجتماعی و موجد روحیه قوی جهادگران میباشد چنانکه فقیه مجاهد امام خمینی میفرمایند: «ما ملت گریه سیاسی هستیم و با همین اشکها سیل جریان میدهیم و سدهایی که در مقابل اسلام ایستاده است خرد میکنیم.
البته در حصول این نتایج شخصیت علمی و بینش صحیح ذاکر و واعظ ، و درک صحیح و جامع آنان از قیام ابا عبدالله الحسین بسیار مؤثر است. (امید است روحانیت و خود ذاکران فاضل متعهد در اصلاح و تقویت بنیه علمی مصیبت خوانهایی که واجد شرایط لازم نیستند اقدام جدی و فوری بنمایند تا نتایج مذکور از همه مجالسی که به نام آن شهید بزرگ بر با میشود بدست آید و چنین برنامه سازنده مفیدی سرمایه کسب بعضی قرار نگیرد و از هدف اصلی منحرف نشود.)
5 - گریه زبان گویای انسانی است که مورد تجاوز و ستم قرار گرفته و حقش تضییع شده زبانی که هیچ قدرتی نمی تواند آن را قطع کند.
در زمانی که با جباران و ستمگران به وسیله نیروی نظامی و قدرتهای ظاهری نمیتوان مقابله کرد و شدت فشار و اختناق به حدی است که از انتقاد لفظی هم ممانعت می شود تنها سلاح گرم گریه به کار می آید و می تواند نفرت و غضب چشمهای گریان را بر اقدامات جنایتکاران نشان دهد و این است دومین بعد سیاسی گریه که به خصوص در زندگی زین العابدین الله می بنییم و شرح آن خواهد آمد.
۶- پس از گریه - خاصه که ناشی از عواطف عالی انسانی باشد نه تمایلات شخصی - حالت روحانی خوشی به انسان دست میدهد. عقده های روحی
گشوده و تخلیه می شود، چنانکه گفته اند:
اشکم از دیده چو افتاد دلم تسکین یافت ای خوش آن درد که یک قطره کند درمانش
گویی بعد از گریستن اعصاب به استراحت می پردازد، اندوه و ما تم شخص کاسته می گردد و حالت رقت قلب و صفا دست میدهد و یاد پروردگار ذهن و دل را فرا می گیرد. بر خلاف خنده که معمولاً از سر غفلت است و با بی خبری از حق و تکلیف و مسؤولیت همراه میباشد و خوشی آن زودگذر و سطحی است. نتیجه اینکه بر خلاف آنچه در ابتدا گمان میشود گریه ارزش اخلاقی و تربیتی بیشتری از خنده دارد و همیشه حاکی از ضعف و زبونی یا غصه و ناراحتی گریه کننده نیست و بلکه نیاز روحی است و با مقدمه ای از شدت غم یا اشتیاق شروع میشود که آن را گریه شوق نامند، و یکی از مصادیقش گریه ای است که از شوق زیارت مرقد امام و توفیق حضور در حرمش دست. می دهد.
7- عزاداری و ذکر مصائب ابا عبدالله الحسین که همواره با سوز دل و اشک روان برگزار می شود، سنت پسندیده ای است که در طول تاریخ تشیع اجرا می شده و سلسله ای معنوی بوده که قلوب شیعیان را به یکدیگر و همه را با روح بلند و تابناک آن شهید مظلوم پیوند زده و به هم بسته و محبت عمیقش را در دلها جایگزین کرده سیل اشکی که از دیدگان فرزند برومندش زين العابدین و خواهرش زینب و دیگر بستگانش جاری شده و جویهای اشک محبان را نیز به دنبال آورده اقیانوس بی پایان رحمت و مغفرت خدای فراخ بخشایش گردیده زیرا بحری است که از چشمه زلال دلهای شیفته سوخته روان شده و آمیزه ای است از معرفت و محبت ؟ که طبعاً رحمت الهی را همراه خواهد آورد و هر گنه کار سیه روزگار تائبی می تواند در آن وارد شود و آلودگی گناهان و زشتکاریها را از خود بزداید.
به نظر نویسنده ارزش معنوی گریه بر آن امام و اثری که در محو آثار سوء گناه و طهارت قلب دارد در اثر همین ارتباط معنوی است که بین گریه کننده و حضرتش برقرار میشود و نوعی وحدت در هدف و حرکت و مسیر را ایجاب و ایجاد میکند(زیرا اگر این وحدت و هماهنگی در عقیده و هدف و حرکت نباشد تاثر و اندوه که مقدمه گریه است پیدا نمی شود.) به طوری که خواست شیعه عارف به حق امام حسین و گریان از شهادت جانگدازش چیزی جز خواست و انگیزه آن امام نخواهد بود و این است کمال مطلوب و معنی پیروی از امام
اینک وقت آن رسیده که بیان ائمه خود را در این باب ببینیم
۱ - از امام جعفر صادق روایت شده که فرمود:
همانا گریستن و ناشکیبایی برای بنده در هر چه موجب ناراحتی شود مکروه و ناپسند است جز گریستن و ناشکیبایی بر حسین بن علی که اجر
دارد. ( كامل الزيارات ۱۰۰ حدیث ۲ برای فهم عمیق این حدیث آنچه درباره انگیزه تاثر و گریه در بند ۲ گفتیم بخاطر آورید.)
۲ - امام باقر الله فرمود: هر مؤمنی برای کشته شدن حسین ها از چشمانش اشک جاری شود به طوری که بر گونه هایش جاری گردد، خدا او را در
غرفه هایی از بهشت جایگزین میکند که همیشه روزگار سکونت کند. ( كامل الزيارات ۱۰۴ حدیث ۹)
3- اندوه و گریه در زندگانی زین العابدین علی بن حسین له که خود شاهد و ناظر جنایات بنی امیه و قتل فجیع پدر بزرگوارش بوده بیشتر نقل شده و این بواسطه قرب زمان و تازگی حادثه امری طبیعی است. از جمله روایات رسیده حدیثی است از امام صادق :
امام علی بن حسین بر پدرش حسین بن علی بیست سال اندوهناک و گریان بود و در برابرش غذایی نمیگذاشتند مگر اینکه به گریه در می آمد تا خدمتکارش به او گفت:
ای فرزند پیامبر خدا فدایت شوم من بر جان شما بیمناکم، مباد که از شدت گریه به هلاکت برسید. آن حضرت فرمود:
«همانا غم و اندوه خود را به زبان گریه با خدا می گویم و از لطف بی پایان خدا چیزی می دانم که شما نمیدانید( سوره یوسف، آیه ۸۶) من هیچ وقت قتلگاه فرزندان فاطمه را به یاد نمی آورم مگر اینکه اشک غم گلویم را می فشارد و ] می خواهد خفه ام کند. ( كامل الزيارات، ۱۰۷، حدیث ۱)
شرح اگر قرب زمانی زین العابدین را به واقعه جانگداز کربلا - بخصوص که حاضر و ناظر صحنه بوده است - به خاطر آوریم و اینکه عواطف انسانی امام قویتر از مردم عادی است به ویژه نسبت به چنان پدر مظلومی تا حدی از شگفتی ما درباره اندوه و ما تم طولانی حضرتش کاسته می شود. اما نکته گفتنی اینکه هر چند حزن دل و سرشک دیده علی بن الحسين الحال طبیعی و روحانی آن امام بوده ولی از نظر اجتماعی و عمومی نیز فایده ای بزرگ را در بر داشته زیرا با زبان کردار - و نه گفتار - از عظمت آن قیام و عمق جنایت و شدت ستمی که بر اهل بیت پیامبر رفته و بالاخره تبلیغات دروغین یزید و یزیدیان و کفر امویان پرده بر میداشته و مسلمانان نا آگاه فریب خورده را هشیار و به واقعیات آشنا میکرده بدین ترتیب اندوه دائم و آه ملایم و اشک روان آن شهید شهیدزاده خود فریادی در سکوت و قیامی در نشست و تبلیغی در حد امکان بود. درود خدا بر روان تابناکش باد که نیکو راه پدر را ادامه داد.
تکمله علاوه بر زیارت مرقد مطهر پیامبر اکرم و ائمه اثنی عشر زیارت قبر علما، صلحا، امامزادگان نیز سنتی پسندیده است و در روایات بدان تأکید گشته و ثوابش بیان شده است.
خلاصه و نتیجه گیری از احادیث
نتیجه احادیث منقول در این بخش را که گفتار ائمه ما در پیرامون زیارت است میتوان به صورت زیرین خلاصه کرد:
۱ - زیارت تجدید پیمان با حجت خداست و استوار گردندان رشته مودت و اطاعت مأموم نسبت به امام که پیشوای عقیدتی و روحانی اش می باشد.
۲ - زیارت جزء تکمیلی حج و اعلام ولایت حج گزار است به رسول اکرم و عترت طاهره اش که آموزگاران بزرگ معارف الهی و احکام دینی ما
می باشند.
- زیارت ائمه هدی - به خصوص حضرت سید الشهدا - چون با شناخت حق آنان و پذیرش تعلیماتشان با اشتیاق و بی ریا انجام گیرد، ثوابش از زیارت مکه معظمه بیشتر است بدون اینکه جایگزین حج و بدل آن شود. شاید به این جهت که آموختن آداب زیارت خانه خدا و شناخت صاحب خانه و دیگر تعلیمات زنده و سازنده حج همه و همه از فروغ هدایت و فروع تعلیمات آنهاست که به احترام خانه خدا و پیشگیری از قتلش در آن حرم الهی بود که آن حضرت حج را به عمره بدل کرد و غمگنانه از مکه بیرون رفت.
۴ - زیارت حضرت سیدالشهدا بار معنوی و آثار روحی بیشتری در بر دارد، و طبعاً ثواب اخروی زیادتری را هم به دنبال می آورد.
۵ - خدای تعالی به اقتضای صفت شکور بر خود لازم و شایسته کرده که در برابر چنان ایثار و پاک باختگی خالصانه به مرقد و تربت امام حسین ارج و تأثیر خاصی بدهد که عقیده مندان همیشه از آثارش بهره ها برده و می برند.
۶ - چنان زائر با معرفتی پس از زیارت گناهانش آمرزیده و تیرگی دلش زدوده می شود و اعمالش اصلاح میگردد. بدیهی است گناهانی که غیر از شرک و حق الناس باشد مشمول این مغفرت است ولی آمرزش حقوق تضییع شده مردم وابسته به جلب رضایت صاحبانش میباشد چنانکه همه فقها بیان کرده اند.
۷ - شهادت جانگداز و غم انگیز ابا عبد الله الحسین له و یارانش حادثه ای است ماندنی و تاریخی نه خصوصی و تمام شدنی که کربلا تجلی گاه مبارزه حق و باطل است و در هر زمان و مکان نمونه ها دارد بنابر این تکرار و تذکار آن به صورت مرثیه خوانی صحیح مفید و مؤثر و آموزنده است.
یادآوری آن مصائب هر انسان با عاطفه ای را - چه رسد به شیعیان و محبان حضرتش - اندوهگین و گریان می نماید این اشکها که زبان حال و نشانگر دلبستگی و محبت و یگانگی هدف شیعه با آن امام است در زدودن آثار سوء گناه و تصفیه روحی تأثیر دارد اما هیچ گاه گریستن هدف از حرکت و قیام سيد الشهدا نمیباشد زیرا چنانکه در گفتار خود آن امام آمده است انگیزه حضرت احیای سنت نبوی و سیره علوی است و سر فرود نیاوردن در برابر حاکم جابر و اجرای حکم امر به معروف و نهی از منکر که فرمان الهی است.